ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΓΑ

H Κάρλα στα πρώτα στάδια του επαναπλημμυρισμού. Μολονότι η τελική υλοποίηση του έργου απείχε αρκετά από τον αρχικό οικολογικό σχεδιασμό,  ο επαναπλημμυρισμός της Κάρλας παραμένει ένα  έργο-σύμβολο: Απόδειξη της αποτυχίας των αποξηράνσεων και της ανάγκης στροφής σε "πράσινα  μεγάλα έργα". Μάιος 2008.

Η Κάρλα πλημμυρισμένη. Δεκέμβριος 2018.

Τα έργα που έχουν στόχο την αποκατάσταση της φύσης και την ανάπτυξη  πράσινων υποδομών (που περιλαμβάνουν και την κατάργηση αποτυχημένων έργων του παρελθόντος) έχουν πολλαπλά οφέλη. Αξιοποιούν τις φυσικές λειτουργίες, εξοικονομούν ενέργεια και πόρους, διευκολύνουν την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Αυτά είναι τα «μεγάλα έργα» του μέλλοντος. 

[το κείμενο δημοσιεύτηκε στα 'Ενθέματα" ΑΥΓΗ, 29 Ιανουαρίου 2018]

Τα πολυ-λειτουργικά έργα

Κανείς δεν θα διαφωνήσει σε μια επένδυση που εξασφαλίζει ταυτόχρονα

- Αντιπλημμυρική προστασία από τα ολοένα συχνότερα βίαια καιρικά φαινόμενα

- Πλούσιους υδάτινους πόρους, καθαρό γλυκό νερό και υψηλό υδροφόρο ορίζοντα

-  Προστασία από την υφαλμύρινση στις παράκτιες περιοχές

-  Ευνοϊκό τοπικό μικροκλίμα, χωρίς ακραίες θερμοκρασιακές μεταβολές.

- Πλούσια παραγωγική γη, ποιοτικά γεωργικά, κτηνοτροφικά και άλλα φυσικά προϊόντα και ελάχιστη κατανάλωση χημικών, ενέργειας και νερού

- Σημαντική συμβολή στην αντιμετώπιση της διάβρωσης των ακτών ελευθερώνοντας ιζήματα προς τη θάλασσα

- Συνέργεια με πολλούς ακόμη τομείς όπως προστασία βιοποικιλότητας, τουρισμό, κοινωνική πολιτική, αναψυχή, διατήρηση ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς

- Και όλα αυτά με ελάχιστο λειτουργικό κόστος.

Το έργο που τα εξασφαλίζει όλα αυτά είναι η ανασύσταση των ιστορικών πλημμυρικών πεδίων των ποταμών – ένα τυπικό έργο αποκατάστασης αλλά μπορούμε να το δούμε και ως τυπική «Πράσινη Υποδομή». Στην απλή του μορφή, ένα τέτοιο έργο σημαίνει απλά την κατάργηση των αναχωμάτων μέσα στα οποία έχουμε εγκλωβίσει τα ποτάμια, επιτρέποντας στο νερό να ακολουθήσει τον φυσικό του δρόμο. Κι επειδή αυτή η επαναφορά στην εντελώς κατάσταση είναι μάλλον δύσκολο να γίνει, εκείνο που είναι εφικτό είναι να μετατοπιστούν τα αναχώματα όσο το δυνατόν πιο μακριά από την κοίτη. Με αυτόν τον τρόπο δίνουμε περισσότερο χώρο στο ποτάμι να απλωθεί όταν υπάρχει ανάγκη, αντί να λειτουργεί ως σιφόνι που διοχετεύει με δύναμη τα νερά παρακάτω στο ποτάμι, με κίνδυνο απότομων υπερχειλίσεων, ρήξης αναχωμάτων και φονικών πλημμυρών. Παρόμοια αποτελέσματα επιτυγχάνονται και με τη δημιουργία λεκανών εκτόνωσης των νερών σε περίπτωση μεγάλων βροχοπτώσεων. Για παράδειγμα, ας φανταστούμε μια έκταση λίγων εκατοντάδων στρεμμάτων ανάντη του αστικού ιστού της Μάνδρας στην Αττική, όπου τα νερά που κατέβηκαν από το βουνό θα έβρισκαν χώρο να εκτονωθούν αντί να πέσουν με ορμή μέσα στα σπίτια.

Η αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδίων και λεκανών εκτόνωσης των νερών θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «Πράσινα Αντιπλημμυρικά» έργα, σε αντιπαράθεση με τα «Σκληρά Αντιπλημμυρικά», τα οποία με εγκιβωτισμούς, συρματοκιβώτια, αναχώματα, εκτροπές και κάλυψη της κοίτης προσπαθούν να καθυποτάξουν και όχι να αξιοποιήσουν τις λειτουργίες της φύσης. Στην πραγματικότητα, πάντως, τα Πράσινα Έργα είναι κάτι πολύ περισσότερο. Ακόμη και αν, για πρακτικούς λόγους (π.χ. επιλεξιμότητα από τρέχοντα χρηματοδοτικά πακέτα), χαρακτηριστούν ως αντιπλημμυρικά ή ενεργειακά, τα Πράσινα Έργα δημιουργούν πολυλειτουργικές Πράσινες Υποδομές: ο χώρος που θα κατακλύζεται μερικές μέρες το χρόνο με φυσικό τρόπο θα παρέχει αντιπλημμυρική προστασία και ταυτόχρονα θα φιλοξενεί γεωργία, κτηνοτροφία, αναψυχή, τουρισμό και πολλές άλλες δραστηριότητες (μόνο οι μόνιμες κατασκευές δεν έχουν θέση), θα εμπλουτίζει και θα καθαρίζει τον υδροφόρο ορίζοντα, θα δημιουργεί ευνοϊκό "μικροκλίμα", θα μεταφέρει ιζήματα στις ακτές και θα παρέχει πολλές ακόμη "οικοσυστημικές λειτουργίες".

Πράσινα έργα, λοιπόν, είναι εκείνα που δημιουργούν Πράσινες Υποδομές, δηλαδή δημιουργούν νέες ή αποκαθιστούν χαμένες φυσικές λειτουργίες, προσφέροντας πολλαπλές υπηρεσίες στον άνθρωπο και τη φύση. Μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες τέτοιων έργων:

-  Έργα αποκατάστασης υδρολογικού κύκλου: αποκατάσταση πλημμυρικών πεδίων και μαιάνδρων («απο-ευθυγράμμιση») ποταμών, ανασύσταση αποξηραμένων υγροτόπων, λεκάνες εκτόνωσης των νερών. Αυτά κερδίζουν αποδοχή, ιδίως στην περίπτωση ανασύστασης υγροτόπων που αποξηράνθηκαν πρόσφατα και χωρίς όφελος, π.χ. Κάρλα, Αγουλινίτσα, Μουριά και με οδηγό την Οδηγία – Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60).

-  Έργα Πράσινων υποδομών σε αστικές περιοχές: δημιουργία ακάλυπτων χώρων, πράσινες στέγες, διαπερατά από νερό υποστρώματα σε πλατείες και πεζοδρόμια, κατάργηση κάλυψης ρεμάτων, κατάργηση κτηρίων ή ολόκληρων τετραγώνων για βελτίωση του μικροκλίματος κλπ. Μηχανικοί, αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι στρέφονται σταδιακά προς αυτές τις υποδομές εκτιμώντας τα πολλαπλά τους οφέλη σε ασφάλεια, ποιότητα ζωής, παραγωγή και εξοικονόμηση ενέργειας, ανάπτυξη ποικίλων δραστηριοτήτων όπως αστικές καλλιέργειες κλπ.

-  Έργα κατάργησης αποτυχημένων … έργων: Παράνομα λιμάνια που προκαλούν καταστροφική διάβρωση στις ακτές, οικισμοί μέσα σε υγρότοπους και αμμόλοφους, άχρηστα φράγματα, αναχώματα και δήθεν εγγειοβελτιωτικά, εγκαταστάσεις μέσα σε ρέματα είναι μερικές μόνο περιπτώσεις ανθρώπινων έργων που πρέπει, απλά, να απομακρυνθούν. Σε αυτά πρέπει να προσθέσομε τα εκατομμύρια στρέμματα άδικα «σφραγισμένης» γης (με τσιμέντο, μπάζα, άσφαλτο κλπ.) που πρέπει να «αποσφραγιστούν» - ένα βασικό έργο για τη βιωσιμότητα των περιαστικών περιοχών.

- Έργα ανασύστασης και δικτύωσης χερσαίων οικοσυστημάτων: Αναδημιουργία σημαντικών οικοτόπων (παρόχθιων και πεδινών δασών, λιβαδιών κλπ.) και δικτύωση των προστατευόμενων περιοχών με «πράσινες γέφυρες», υπόγειες διαβάσεις, διάδρομους από δεντροστοιχίες ή ειδική βλάστηση (π.χ. κατά μήκος δρόμων), ειδικές περιφράξεις που διευκολύνουν τη διέλευση ζώων ή τα οδηγούν προς διαβάσεις, δημιουργία βιοτόπων-σταθμών (π.χ. δασύλλια, μικροί υγρότοποι) ανάμεσα σε προστατευόμενες περιοχές και διάφορα άλλα έργα που ενώνουν με διαδρόμους (corridors), ή, τέλος πάντων, μειώνουν την απομόνωση ανάμεσα στις διάφορες φυσικές περιοχές. Χωρίς αυτά, η φύση θα καταντήσει ένα κατακερματισμένο παζλ απομονωμένων μεταξύ τους βιοτόπων, από όπου σταδιακά θα χαθούν τα περισσότερα ζώα και φυτά.

Κοινό χαρακτηριστικό όλων των Πράσινων Έργων είναι η πολυλειτουργικότητα. Είναι τυπικά «πολυτομεακά» και «πολυταμειακά» έργα, σε αντίθεση με τα «Σκληρά Έργα» που έχουν έναν σκοπό, αγνοώντας τα υπόλοιπα.

Το φράγμα του Αλφειού κοντά στην Αρχαία Ολυμπία. Είναι γεμάτο φερτά υλικά. Πίσω του έχει συγκεντρώσει εκατομμύρια τόνους υλικού του οποίου προορισμός ήταν να ενισχύσει τις ακτές και να εμπλουτίσει την παραγωγικότητα στις πεδινές και τις θαλάσσιες περιοχές. Το συγκεκριμένο έργο μπορεί να είναι από τα πρώτα υποψήφια για "κατάργηση" στην Ελλάδα. Φωτ. Παύλος Θεοδωράτος

Η ώρα των Πράσινων Έργων έφτασε

Στην εποχή της εξάντλησης των φυσικών πόρων, της δυσεύρετης ενέργειας, της περιβαλλοντικής καταστροφής, της κλιματικής αλλαγής και της οικονομικής ύφεσης, τα Πράσινα Έργα είναι αναγκαία. Δεν αντέχουμε πλέον υποδομές απαιτητικές σε ενέργεια και πόρους, που προκαλούν διαταραχή του υδρολογικού κύκλου, ρύπανση, διάβρωση, κίνδυνο πλημμυρών, καταστροφή ακτών, αύξηση του κόστους της πρωτογενούς παραγωγής (χώρια τις επιπτώσεις σε βιοποικιλότητα, παράδοση, πολιτισμό κλπ.). Ούτε διαθέτουμε κονδύλια για έργα σε κάθε τομέα χωριστά. Έχουμε ανάγκη τις Πράσινες Υποδομές με την ολιστική προσέγγιση, τα πολλαπλά οφέλη και το ελάχιστο λειτουργικό κόστος. Έχουμε ανάγκη από έργα που δημιουργούν, δεν καταστρέφουν φύση.

Η κλιματική αλλαγή (π.χ. άνοδος της στάθμης της θάλασσας, συχνότερες βίαιες βροχοπτώσεις, συχνότεροι καύσωνες) εκτός από την επιδείνωση των επιπτώσεων από την απώλεια φυσικών πόρων, απειλεί τη ζωή όπως τη γνωρίζαμε και κάνει πολλές περιοχές επισφαλείς και ασύμφορες για «mainstream» επενδύσεις. Συνεπώς, τα Πράσινα Έργα παρέχουν τα οφέλη που περιγράψαμε αξιοποιώντας εκτάσεις έτσι κι αλλιώς ακατάλληλες για «άγρια ανάπτυξη».

Οι Πράσινες Υποδομές είναι συνήθως απλές. Προκειμένου, όμως, να γίνουν ελεγχόμενα και σε μεγάλη έκταση, και για να ελαχιστοποιηθεί η διατάραξη των διαμορφωμένου status quo, απαιτούνται απαλλοτριώσεις και μεγάλα τεχνικά έργα (και μελέτες). Για παράδειγμα, τα έργα αποκατάστασης υδρολογικού κύκλου περιλαμβάνουν άρση ή/και κατασκευή νέων αναχωμάτων και φραγμάτων, μεγάλης έκτασης εκσκαφές, σειρά από φραγμούς, υδροφράκτες, γέφυρες, μετεγκατάσταση υποδομών, αναπροσαρμογή οδικού δικτύου και αποκατάσταση ειδικών οικοσυστημάτων (π.χ. παραποτάμια δάση). Οι Αστικές Πράσινες υποδομές επίσης περιλαμβάνουν μεγάλα έργα αντικατάστασης υλικών, κατεδαφίσεις και ανακύκλωση υλικών (δεν πρέπει τα Πράσινα Έργα να δημιουργούν νέα «μπάζα»). Όλα αυτά δημιουργούν πολλαπλάσιες θέσεις εργασίας από ότι τα «Σκληρά Έργα».

Με άλλα λόγια, τα Πράσινα Έργα μπορούν να είναι κανονικά «Μεγάλα Έργα» - από εκείνα που στηρίζουν, όπως λέγεται, την οικονομία. Γιατί, λοιπόν, η οικονομία να μην στηρίζεται σε έργα συμβατά με τις ανάγκες της εποχής; Γιατί να μην επενδύσει ο κατασκευαστικός και μελετητικός κλάδος σε έργα με αληθινή προοπτική, αντί να αναζητά επιπλέον «Σκληρά Συμβόλαια» (μέχρι πότε θα φτιάχνουμε αυτοκινητόδρομους;);

Οι δυσκολίες

Ένα βασικό εμπόδιο στην επικράτηση των Πράσινων Έργων είναι η νοοτροπία των αμετανόητων οπαδών της «άγριας ανάπτυξης», οι οποίοι δεν δέχονται εύκολα την «επιστροφή γης» στη φύση (προϋπόθεση για την ανάπτυξη Πράσινων Υποδομών). Είναι αυτοί που, για παράδειγμα,  έχουν μάθει ότι αντιπλημμυρική προστασία είναι να ορθώνουμε τείχη και αναχώματα στο ήδη εγκιβωτισμένο ρέμα και δεν δέχονται να παραχωρήσουν εκτάσεις για να γίνουν πλημμυρικά πεδία. Κυρίως, δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι φυσικές καταστάσεις όπως η περιστασιακή κατάκλυση εκτάσεων με νερό ή οι ακάλυπτες επιφάνειες μέσα σε πόλεις δεν είναι αναγκαστικά "πρόβλημα" αλλά, αντίθετα, μπορεί να αποδειχτούν πολλαπλά χρήσιμες.  

Ωστόσο, η πιο κρίσιμη δοκιμασία για τα Πράσινα Έργα είναι η στιγμή της ενσωμάτωσής τους στο «σύστημα». Τα εξοικειωμένα στα «Σκληρά Έργα» κέντρα εξουσίας και μελετητικών και εργολαβικών ομίλων δεν θα έχουν πρόβλημα να ανταποκριθούν στην προσφορά σοβαρών κονδυλίων για Πράσινα Έργα. Ωστόσο, εκείνη τη στιγμή υπάρχει κίνδυνος να υιοθετήσουν μόνο τον τίτλο (όπως τώρα βαφτίζουν δρόμους και πλατείες ως «περιβαλλοντικά έργα») ή μόνο εύκολες δράσεις βιτρίνας (π.χ. ανάπτυξη πράσινων υποδομών εκεί όπου «δεν υπάρχουν αντιδράσεις» και όχι εκεί που η επιστήμη επιβάλει) ή, τέλος, να επιλέξουν τις εργασίες που τους βολεύουν (π.χ. χωματουργικά) και όχι το σύνολο των καινοτόμων παρεμβάσεων που απαιτούνται.  Κλασσικό παράδειγμα αλλοίωσης ενός Πράσινου Έργου είναι η ανασύσταση της Κάρλας, η οποία κατέληξε ένας μάλλον δυσλειτουργικός ταμιευτήρας αντί για πολυλειτουργικός υγρότοπος. Η εστίαση στο ατελείωτο ανάχωμα παραμέλησε κρίσιμες παραμέτρους - ιδίως την πρόβλεψη εκτεταμένων ρηχών εκτάσεων και φυσικής παρόχθιας βλάστησης. Έτσι, το τελικό αποτέλεσμα, μολονότι αναμφισβήτητα προτιμότερο από τα χέρσα χωράφια στων οποίων τη θέση δημιουργήθηκε, δεν μπορεί να επιτελέσει την θεμελιώδη λειτουργία του φυσικού καθαρισμού των νερών.

Καθώς δεν υπάρχει χρόνος και χρήματα για χάσιμο, επιβάλλεται ο ανοικτός δημόσιος διάλογος για την ενσωμάτωση των Πράσινων Έργων στον Εθνικό και Περιφερειακό σχεδιασμό.

Ένα τεράστιο έργο αποκατάστασης μέρους των πλημμυρικών πεδίων του Δούναβη βρίσκεται σε εξέλιξη (πράσινο χρώμα). Το έργο έχει πολλαπλά οφέλη για τη διαχείριση των υδάτων, τον έλεγχο των πλημμυρών και, φυσικά, για την άγρια ζωή. Πηγή:
https://climate-adapt.eea.europa.eu/metadata/case-studies/lower-danube-green-corridor-floodplain-restoration-for-flood-protection

Η αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδίων γίνεται μεταφέροντας μακρύτερα από το ποτάμι τα αντιπλημμυρικά αναχώματα. Έτσι το ποτάμι έχει χώρο να αναπτύξει ξανά τους μαιάνδρους του. Παράλληλα με την δημιουργία χώρου για εκτόνωση των νερών σε περίπτωση πλημμύρας, δημιουργείται ενδιαίτημα για την άγρια φύση και εμπλουτίζεται με νερό ο υδροφόρος ορίζοντας. Πηγή:
http://mekong.riverawarenesskit.com/html/1.12.4c_methods_rehabilitation.html

Ο κάτω ρους του ποταμού Σελινούντα, στην Αιγιάλεια. Τα σημερινά αναχώματα έχουν εγκλωβίσει το ποτάμι μέσα σε μια στενή κοίτη. Απομακρύνοντας τα αναχώματα εκατέρωθεν της κοίτης θα δώσουμε χώρο στα νερά για να εκτονωθούν και θα κερδίσουμε πολύτιμη υγροτοπική έκταση. Φωτ. Στάθης Κολλιόπουλος  

Η αποκατάσταση των ακτών και η αντιμετώπιση της διάβρωσης είναι χώρος ανάπτυξης πολλών πράσινων έργων. Ακτή Σπιιάντζα, Ηλεία.

Χιλιάδες στρέμματα υγροτόπων καλύπτονται με μπάζα. Η απομάκρυνσή τους είναι απαραίτητη εργασία τόσο για την δημιουργία ενδιαιτήματος για την άγρια ζωή όσο και για την αποκατάσταση της υδρολογικής ισορροπίας. 

Εκδήλωση στην αποξηραμένη λίμνη Μουριά, η οποία προσωρινά πλημμύρισε ξανά μετά από έντονες βροχές (Φεβρουάριος 2019). Η αποκατάσταση της λίμνης έχει ωριμάσει ως αίτημα στην τοπική κοινωνία. Πηγή: Σύλλογος Φίλων Λίμνης Μουριάς.