Κλιματική Κρίση - Πολιτική Προστασία: Λάθος το πάντρεμά τους

                

Η κλιματική αλλαγή σημαίνει ότι επιδεινώνονται οι συνθήκες ζωής στον πλανήτη: Αλλαγή των εποχών, αύξηση της στάθμης της θάλασσας, λειψυδρία, ερημοποίηση, έλλειψη τροφίμων, αυξημένες ανάγκες σε ενέργεια, εκτοπισμός εκατομμυρίων ανθρώπων από τις χώρες τους και, ανάμεσα στα πολλά άλλα, συχνότερη εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων.  

Η ζωή υπό αυτές τις νέες συνθήκες απαιτεί οριζόντιες προσαρμογές σε όλους τους τομείς πολιτικής και όλα τα επίπεδα διοίκησης, ώστε να διαμορφώσουμε ανθεκτικές και βιώσιμες κοινωνίες και οικονομίες. Σε αυτόν τον αγώνα προσαρμογής και μετριασμού των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης, η προστασία ζωών, περιουσιών και υποδομών από τα συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα -πλημμύρες, πυρκαγιές, ψυχρές ή θερμές καιρικές "εισβολές", δηλαδή η Πολιτική Προστασία- είναι μόνο ένα από τα πολλά μέτρα, δεν είναι η μόνη, ούτε η κύρια δράση.

Ωστόσο, βλέπουμε ότι η Πολιτική Προστασία ανάγεται στην κεντρική δράση προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, και μάλιστα σε επίπεδο Υπουργείου. Πρόκειται για σοβαρό στρατηγικό λάθος: Θεωρούμε την κλιματική κρίση μια «εξωτερική απειλή» (όπως ο πόλεμος), και θα την αντιμετωπίσουμε με ειδικές δυνάμεις, εξοπλισμό και αμυντικά έργα.

Πρόκειται για μια στενόμυαλη αντιεπιστημονική προσέγγιση. Αγνοεί τις πολιτικές προσαρμογής και πρόληψης που απαιτούνται προκειμένου να μειώσουμε την τρωτότητά μας στις νέες συνθήκες και να μετριάσουμε την εκδήλωση ακραίων φαινομένων, ενώ εκτρέπει πολύτιμους πόρους από εκεί που τους έχουμε ανάγκη.

Το χειρότερο αποτέλεσμα του δόγματος «κλιματική κρίση = εξωτερικός εχθρός» είναι ότι, την στιγμή που χρειαζόμαστε όσο ποτέ τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, αντιμετωπίζουμε το περιβάλλον ως πηγή απειλών (πλημμύρες, πυρκαγιές κ.λπ.) που πρέπει να εξαλείψουμε. Αυτή η αντι-οικολογική προσέγγιση, χαλιναγώγησης της φύσης δεν είναι κάτι νέο, όμως πλέον θεωρείται ... "πράσινη", αφού την συνδέσαμε με την κλιματική αλλαγή!

Έτσι, όχι μόνο εντείνονται (αντί να μειώνονται) τα καταστροφικά για την φύση έργα, όπως εγκιβωτισμοί ποταμών, φράγματα, λιθοριπές και αποψίλωση βλάστησης, αλλά βαφτίζονται και … «πράσινα». Εξισώνονται, δηλαδή, με τα αληθινά πράσινα, οικοσυστημικά έργα (π.χ. αποκατάσταση πλημμυρικών πεδίων και ακτών, ορεινή υδρονομία κ.λπ.) που προσφέρουν πραγματική ασφάλεια και βιωσιμότητα.

Αυτός ο παραλογισμός αποκαλύπτεται στους προϋπολογισμούς: Στα Επιχειρησιακά Σχέδια και στο Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, μεγάλο μέρος των λεγόμενων «πράσινων» πόρων έχει ήδη δεσμευτεί σε σκληρά αντιπλημμυρικά, εγγειοβελτιωτικά και άλλα καταστροφικά για την φύση έργα (φράγματα, ύδρευση κ.λπ.), εκτρέποντας πολύτιμους πόρους από τις αληθινά πράσινες υποδομές και τις οικοσυστημικές λύσεις

Η οικολογία δεν έχει σχέση με αυτή τη νοοτροπία. Η τρωτότητα στην κλιματική κρίση δεν έρχεται απέξω, αλλά βρίσκεται μέσα και δίπλα μας. Έχει σωρευτεί επί δεκαετίες επιπόλαιων πολιτικών και οικονομικών επιλογών. Αντιμετωπίζεται προσαρμόζοντας τις ζωές και τον χώρο μας σε βιώσιμα μοντέλα – όχι με ιεραρχικές και ελεγκτικές δομές και ξοδεύοντας το δημόσιο χρήμα σε εξοπλισμό, δυνάμεις και έργα καταστολής.

Αντιμετώπιση – προσαρμογή στην κλιματική κρίση

Τόσο η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης όσο και η προσαρμογή στις αναπόφευκτες νέες συνθήκες δεν αποτελούν «τομεακές» πολιτικές, δεν είναι «ένα από τα πολλά» που μας αφορούν. Είναι κάτι ευρύτερο.

Η κλιματική κρίση δεν είναι μια πρόσκαιρη εκτροπή (μια «παρενέργεια») από τον μονόδρομο της ανάπτυξης. Είναι η κατάληξη δεκαετιών από καταστροφικές αναπτυξιακές επιλογές, η οποία εκδηλώνεται με πολλούς μορφές, εκ των οποίων τουλάχιστον μία, η κατάρρευση της βιοποικιλότητας, έχει επιπτώσεις σοβαρότερες από ότι η αλλαγή στο κλίμα. 

Για να σωθούμε, πρέπει να αλλάξουμε σχεδόν τα πάντα, με πρώτο το δόγμα της συνεχούς ανάπτυξης σε έναν κόσμο με πεπερασμένους πόρους.

Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί όχι απλά αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με ΑΠΕ, αλλά και οριζόντιες αλλαγές προς μια κοινωνία και οικονομία χαμηλών εκπομπών, κάτι (θεωρητικά) εφικτό μόνο με κυκλική οικονομία, η οποία προϋποθέτει αυστηρή και συνεπή περιβαλλοντική πολιτική, άρα χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης…

Η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή απαιτεί και αυτή οριζόντιες δομικές αλλαγές ώστε να διαμορφώσουμε ανθεκτικές κοινωνίες και οικονομίες βασιζόμενες σε πράσινες υποδομές και  οικοσυστημικές υπηρεσίες που μετριάζουν την εκδήλωση ακραίων φαινομένων και προστατεύουν από την αύξηση της θερμοκρασίας και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας: Να σχεδιάσουμε ανθεκτικές αστικές και αγροτικές περιοχές (π.χ. πολύ πράσινο και αδόμητες εκτάσεις, χώρους εκτόνωσης των νερών, αποσφράγιση γης, διαπερατά από το νερό υλικά επίστρωσης), να εφαρμόσουμε ολοκληρωμένη διαχείριση παράκτιων περιοχών και λεκανών απορροής, να αναπροσαρμόσουμε τον πρωτογενή τομέα για οικονομία στην κατανάλωση ενέργειας και πόρων, να αναβαθμίσουμε και να αποκαταστήσουμε οικοσυστήματα-κλειδιά όπως δάση, υγρότοπους, πλημμυρικά πεδία, λιβάδια, αλπικές ζώνες. Μια ολόκληρη νέα γενιά πράσινων έργων μπορούν να στηρίξουν αυτή την στρατηγική προς την ανθεκτικότητα (στηρίζοντας και τον κατασκευαστικό τομέα, βλ. Τα Πράσινα Μεγάλα Έργα), πλαισιωμένα από δομικές αλλαγές σε φορολογία, ασφαλιστικό, εργασία, παιδεία με γνώμονα την βιωσιμότητα και την ασφάλεια (όχι την «ανάπτυξη»). Φυσικά, κάπου περιλαμβάνεται και η αυξημένη ετοιμότητα αντιμετώπισης ακραίων φαινομένων, τα αναβαθμισμένα μέσα διάσωσης κ.λπ. Μόνο, όμως, ως μέρος μιας πολύ ευρύτερης προσέγγισης.

Αυτή η στρατηγική προσαρμογής και δημιουργίας ανθεκτικών κοινωνιών και οικονομίας αγγίζει κάθε πολιτική, κάθε επίπεδο διοίκησης στον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό ζητά η πράσινη πολική: Οριζόντιες δομικές αλλαγές ώστε να περάσουμε σε βιώσιμες κοινωνίες. 

Και ξαφνικά, η προσαρμογή γίνεται … Πολιτική Προστασία

Ενώ όλοι παραδέχονται την διάσταση του προβλήματος, βλέπουμε ότι στην πράξη η κλιματική κρίση συρρικνώνεται σε τομεακή πολιτική πολιτικής προστασίας! Όλο το εύρος των πολιτικών μεταβιβάζεται σε ένα επιτελείο το οποίο, ως στρατός, εστιάζει στην ετοιμότητα και την καταστολή, βασιζόμενο στην ιεραρχική δομή και την οργάνωση της άμυνας (δυνάμεις, εξοπλισμός και αμυντικά - οχυρωματικά έργα). Αυτό οφείλεται στην στρεβλή  ανθρωποκεντρική νοοτροπία: Η φύση δεν είναι το σπίτι μας αλλά κάτι «έξω» από εμάς, ένας εξωτερικός εχθρός. Και συμπληρώνεται από μια επίσης στρεβλή, αντιεπιστημονική άποψη: Εφόσον τα ακραία φαινόμενα είναι αναπόφευκτα, αναπόφευκτος είναι ο κίνδυνος και οι καταστροφές. Τίποτα από αυτά δεν ισχύει.

Η εκδήλωση ενός ακραίου φαινομένου, δεν οδηγεί αυτόματα σε καταστροφή. Η καταστροφή συμβαίνει όταν η εκδήλωση του κινδύνου συνδυαστεί με την ευπάθεια, η οποία εξαρτάται από το πόσο τρωτοί είμαστε - από το πώς έχουμε διαχειριστεί τον χώρο μας, πώς ζούμε. 

Μια έντονη βροχόπτωση προκαλεί καταστροφικές πλημμύρες όταν έχουμε σφραγίσει τη γη και καταστρέψει τη φυσική βλάστηση στην λεκάνη απορροής, όταν έχουμε στενέψει ή εγκιβωτίσει την κοίτη των ποταμών και των ρεμάτων, όταν έχουμε αναπτύξει ευαίσθητες υποδομές στη ζώνη πλημμυρών.

Ένας παρατεταμένος καύσωνας προκαλεί καταστροφική πυρκαγιά όταν το παραδοσιακό αγροτικό τοπίο έχει εγκαταλειφτεί και η ύπαιθρος έχει γεμίσει εύφλεκτο υλικό, όταν οικισμοί και υποδομές αναπτύσσονται στα δάση.

Η αυξημένη μέση θερμοκρασία απειλεί πρώτα τις περιοχές που έχουν χάσει τα φυσικά κλιματιστικά, π.χ. δάση, υγρότοπους.

Οι ελαττωμένες βροχοπτώσεις προκαλούν άμεσα λειψυδρία όταν έχουν χαθεί οι φυσικοί χώροι εμπλουτισμού του υδροφορέα, π.χ. ορεινά δάση, υγρότοποι, ζώνες πλημμυρών.

Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας προκαλεί εισβολή θαλασσινού νερού όταν έχουν χαθεί τα παράκτια οικοσυστήματα και έχει χαμηλώσει ο υδροφόρος ορίζοντας λόγω υπεράντλησης.

Ένας μεσογειακός κυκλώνας προκαλεί καταστροφή των παράκτιων περιοχών που έχουν χάσει την φυσική άμυνα από παράκτια βλάστηση, αμμόλοφους, λιμνοθάλασσες και έχουν υποδομές πάνω σε ακτές μαλακών ιζημάτων.

Τα ίδια ισχύουν στις αστικές περιοχές. Η ευπάθειά σε καύσωνες και ακραία φαινόμενα εξαρτάται από το πόσο πράσινο και αδόμητοι χώροι απέμειναν, από την οικολογική κατάσταση των περιαστικών περιοχών, το πόση γη έμεινε ασφράγιστη κ.ο.κ.

Πειράζει να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε το κακό;

Η ένωση κλιματικής αλλαγής - πολιτικής προστασίας σημαίνει ότι παρακάμπτουμε τον χώρο ανάμεσα στην εκδήλωση του φαινομένου και την εκδήλωση της απειλής, δηλαδή τα μέτρα που αυξάνουν την ανθεκτικότητα, και πάμε απευθείας στην καταστολή. Σίγουρα, οι δυνάμεις ταχείας επέμβασης, τα υλικοτεχνικά μέσα και τα θηριώδη αμυντικά έργα εντυπωσιάζουν, όμως δεν αποτρέπουν την απειλή - ενώ η πρόληψη μπορεί. Όσο, όμως, δεν διοχετεύουμε πόρους στην πρόληψη και την ανθεκτικότητα, οι απειλές θα γιγαντώνονται και τελικά θα υπερισχύσουν όσα μέσα και εάν διαθέτουμε.

Το προφανέστερο παράδειγμα για την ματαιότητα της εμμονής στην καταστολή και όχι στην ανθεκτικότητα είναι οι πυρκαγιές: Όσο πλούτο, τεχνικά μέσα και δυνάμεις επέμβασης και εάν διαθέτουμε, κάθε λίγα χρόνια εκδηλώνεται ολοκαύτωμα (δηλαδή μια καταστροφική, όχι φυσική πυρκαγιά). Αιτία είναι ότι συσσωρεύεται εύφλεκτη ύλη σε μια ύπαιθρο που χάνει τις παραδοσιακές χρήσεις γης και ταυτόχρονα γεμίζει με σπίτια (βλ. "Από την χρήσιμη φωτιά στο ολοκαύτωμα"). Μοναδική λύση είναι η συνολική αναζωογόνηση της υπαίθρου με επαναφορά παραδοσιακών χρήσεων γης (κυρίως γεωργία, κτηνοτροφία), περιορισμό της εκτός σχεδίου δόμησης και οικισμών σε δασικές περιοχές. Ωστόσο, η πολιτική προστασία επιμένει σε δυνάμεις επέμβασης, συστήματα πυρόσβεσης και αντιπυρικές ζώνες, και το ευρύ κοινό νομίζει ότι αυτά θα αποτρέψουν το επόμενο ολοκαύτωμα, κάτι που δεν ισχύει ακόμη και όπου είναι διαθέσιμα εν αφθονία (π.χ. Αυστραλία, Καλιφόρνια).  

Εκτός από μάταιη σπατάλη πόρων, η άγνοια των φυσικών διεργασιών και η εμμονή στην καταστολή και τα σκληρά οχυρωματικά έργα συχνά καταστρέφει την φύση και δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Ας δούμε τις πλημμύρες. Όσο τα σκληρά αντιπλημμυρικά έργα στενεύουν, εγκιβωτίζουν και υψώνουν τείχη γύρω από  ποτάμια και ρέματα, αποτρέπουν τοπικές ενοχλητικές μικρο-υπερχειλίσεις αλλά δίνουν ταχύτητα στο νερό και αυξάνουν τον κίνδυνο φονικών πλημμυρών κατάντη. Ταυτόχρονα, επιδεινώνουν το τοπικό κλίμα, στραγγίζουν τον υδροφόρο ορίζοντα, καταστρέφουν ακτές, διαλύουν οικοσυστήματα. Αντίθετα, η οικοσυστημική λύση δεν πιέζει τα υδάτινα συστήματα και προσεγγίζει σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Αντί για οχύρωση πίσω από τείχη, περιμένοντας τον ολοένα αυξανόμενο κίνδυνο, προτείνει  ελεγχόμενη αποκατάσταση πλημμυρικών πεδίων και λεκανών εκτόνωσης των νερών και μετεγκατάσταση υποδομών. Έτσι δημιουργείται ανθεκτικότητα στις πλημμύρες μαζί με βελτίωση στο τοπικό κλίμα, αύξηση αποθεμάτων νερού, ενίσχυση των ακτών, στήριξη του πρωτογενούς τομέα με εύφορη γη, προστασία βιοποικιλότητας και τόσα άλλα που προσφέρουν οι οικοσυστημικές λύσεις (βλ. Τα Πράσινα Μεγάλα Έργα).

Φυσικά, τα αληθινά οικοσυστημικά έργα και το χτίσιμο της ανθεκτικότητας απαιτούν αλλαγή νοοτροπίας – κάτι που δεν περιμένουμε από την Πολιτική Προστασία. Κι όμως, της δίνουμε, πλέον, την «πράσινη αρμοδιότητα» της κλιματικής κρίσης, και τα σκληρά, καταστροφικά την φύση έργα της βαφτίζονται … «πράσινα».

… Και τελικά το μαύρο βαφτίζεται «πράσινο»

Τα σκληρά έργα καθυπόταξης της φύσης κυριαρχούσαν και κυριαρχούν. Ενδεικτικά, στο Τεχνικό Πρόγραμμα Δυτικής Ελλάδας για το 2022, στο σκέλος του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, περίπου 35.000.000 €, το 41%, αφορούν σκληρές δράσεις, κυρίως αντιπλημμυρικά, οριοθετήσεις ποταμών και «εγγειοβελτιωτικά». Φυσικά, έτσι ήταν πάντα (αν και ποτέ τόσα πολλά). Όμως τώρα, λόγω κλιματικής κρίσης, αυτά τα έργα βαφτίζονται … «πράσινα» και χρηματοδοτούνται από πακέτα προστασίας του περιβάλλοντος!

Πρόκειται για εξωφρενικό χλευασμό των αρχών της οικολογίας. Στην κρίσιμη ιστορική καμπή όπου η επιβίωσή μας απαιτεί να αποκαταστήσουμε τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, επικρατεί η άποψη ότι το περιβάλλον είναι πηγή απειλών, και συνεπώς δικαιούμαστε να το καθυποτάξουμε, όπως κάναμε πάντα.

Έτσι, πλέον, τα καταστροφικά για την φύση σκληρά έργα δήθεν «προστασίας» (π.χ. εγκιβωτισμοί ποταμών, φράγματα, καταστροφή βλάστησης), που δημιουργούν περισσότερα προβλήματα από όσα λύνουν, όχι μόνο πολλαπλασιάζονται (αντί να ελαττώνονται) αλλά θεωρούνται … «πράσινα». Και, φυσικά, υποσκελίζουν τα αληθινά πράσινα, βιώσιμα, οικοσυστημικά έργα (π.χ. αποκατάσταση πλημμυρικών πεδίων, άρση εμποδίων στις παραλίες, ορεινή υδρονομία κ.λπ.).

Η στρεβλή νοοτροπία δεν φαίνεται στα κείμενα στρατηγικής και σχεδιασμού (το Προεδρικό Διάταγμα ίδρυσης του νέου Υπουργείου «τα λέει αρκετά καλά»). Αποκαλύπτεται, όμως, στους προϋπολογισμούς. Στο Περιφερειακό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (εθνικοί πόροι) Δυτικής Ελλάδας 2021- ‘25, σε συνολικό προϋπολογισμό 271 εκατομμυρίων €, τα 71 εκ. (26%) είναι υπό τον τίτλο «Πράσινη Ανάπτυξη». Κοιτώντας τι προβλέπεται, διαπιστώνουμε ότι το 70% αυτών των «πράσινων» πόρων (52 εκ.) είναι «Ανάπτυξη υποδομών και προστασία περιβάλλοντος (μικρά φράγματα, αρδευτικά δίκτυα, ύδρευση - αποχέτευση, αντιπλημμυρικά κλπ)», δηλαδή έργα που προϋποθέτουν υποβάθμιση οικοσυστημάτων και δέσμευση φυσικών πόρων. Τα αληθινά έργα προστασίας φύσης είναι μόλις 500.000 € (0,2%).

Υπάρχει κίνδυνος αυτή η προσέγγιση να επικρατήσει και στα Επιχειρησιακά Σχέδια (ευρωπαϊκοί πόροι). Στον Στόχο Πολιτικής 2 («Πράσινη» Ευρώπη) προβλέπονται Μέτρα για «προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, πρόληψη και διαχείριση κινδύνων … συστημάτων πολιτικής προστασίας και διαχείρισης καταστροφών, υποδομών και προσεγγίσεων που βασίζονται στα οκοσυστήματα» με παρεμβάσεις σχετικές με «πλημμύρες και ολίσθηση εδαφών», «πυρκαγιές», «καταιγίδες και ξηρασία», «κίνδυνους που δεν συνδέονται με την κλιματική αλλαγή (π.χ. σεισμοί) ή συνδέονται με ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. τεχνολογικά ατυχήματα)». Όλα αυτά θεωρούνται «πράσινα», με θετικό συντελεστή προς τους περιβαλλοντικούς στόχους. Με την υπάρχουσα νοοτροπία, χωρίς σοβαρό αντίλογο, και με δεδομένη την στήριξη ενός πανίσχυρου μελετητικού και εργολαβικού λόμπι, θα έχουμε ιστορική επέλαση καταστροφικών έργων με «πράσινη» χρηματοδότηση.

Και το Υπουργείο;

Δεκαετίες ανάπτυξης χωρίς πρόβλεψη βιωσιμότητας δημιούργησαν τρωτές οικογένειες, κοινωνίες και κράτη έτοιμα να καταρρεύσουν μόλις αλλάξουν οι συνθήκες. Τώρα όλοι και όλα πρέπει να προσαρμοσθούν σε βιώσιμα μοντέλα. Αν αυτό το αναλάβει το Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας ως  «Υπερυπουργείο» που οδηγεί τα άλλα, ίσως να βοηθούσε. Με τη νοοτροπία που επικρατεί τώρα, όμως, θα κάνει το αντίθετο: Θα εκτρέψει την προσοχή μας - και τους πόρους- από αυτό τον στόχο.

Βλ. επίσης σε αυτό το μπλογκ: Πότε είναι πράσινα τα "πράσινα" έργα και οι "πράσινες" επενδύσεις?

Επίσης στις ΟΙΚΟΤΡΙΒΕΣ της Αυγής (εδώ αναδημοσίευση στο dasarxeio.com): Στην Ελλάδα της κρίσης: πρόληψη ή καταστολή των καταστροφών;

.