Οικολογική αποκατάσταση των εσωτερικών υδάτων: Νέα agenda για το δημόσιο διάλογο

Το πεδινό τμήμα του ποταμού Σελινούντα, Ανατολικά του Αιγίου. Αμέσως μετά την έξοδό του από το φαράγγι (κάτω δεξιά), το ποτάμι έχει περιοριστεί ανάμεσα σε δύο αναχώματα, που αντιστοιχούν με τους δύο εμφανείς δρόμους αριστερά και δεξιά του ποταμού.  Μετά το ύψος της Εθνικής οδού (η οποία φαίνεται προς το πάνω μέρος της εικόνας) ο εγκιβωτισμός του ποταμού είναι ολοκληρωτικός και η κοίτη έχει περιοριστεί σε μια πολύ πιο στενή ζώνη, περίπου στο ένα τρίτο της έκτασης που βλέπουμε να έχει το ποτάμι μπροστά μας (βλ. επόμενη εικόνα). Αυτή η έκταση δεν προσφέρει επαρκή χώρο να εκτονωθούν τα νερά σε περίπτωση σοβαρής πλημμύρας. Η σύγχρονη πρόταση είναι, αντί να προσπαθούμε να φτιάξουμε πιο ψηλά αναχώματα - όπως στα παραδοσιακά αντιπλημμυρικά- απλά να διευρύνουμε την έκταση της κοίτης μεταφέροντας τα αναχώματα που βρίσκονται μετά την Εθνική στην ίδια απόσταση με εκείνα που βρίσκονται σε πρώτο πλάνο,  και έτσι να δώσουμε χώρο στα νερά να  εκτονώνονται όταν χρειαστεί.

Ο κάτω ρους του Σελινούντα, μετά την Εθνική Οδό. Παρά την κατασκευή της νέας σιδηροδρομικής γραμμής (η οποία τέμνει διαγώνια το ποτάμι) εξακολουθεί να υπάρχει χώρος για να διευρυνθεί η κοίτη μεταφέροντας τα αναχώματα αρκετές δεκάδες μέτρα εκατέρωθεν της ροής του ποταμού. Φωτ. Στάθης Κολλιόπουλος

Ο κάτω ρους του Σελινούντα έχει περιοριστεί σε λίγα μέτρα. Το ποτάμι έχει πλέον ευθεία πορεία και το νερό αποκτά πολύ μεγάλη ταχύτητα. Σε περίπτωση μεγάλης ποσότητας νερών υπάρχει μεγάλος κίνδυνος για καταστροφική πλημμύρα. Η απομάκρυνση των αναχωμάτων θα δώσει χώρο στο νερό να εκτονωθεί, θα αποκαταστήσει την υδρολογική ισορροπία και θα δημιουργήσει ξανά χώρο για να λειτουργήσουν τα οικοσυστήματα. 

[το παρακάτω κείμενο αποτέλεσε εισήγηση και δημοσιεύτηκε στα πρακτικά της ημερίδας του ΕΛΚΕΘΕ:  Η Οδηγία 2000/60 και η Προστασία των Εσωτερικών Υδάτων: Έρευνα και Προοπτικές, που έγινε υπό την αιγίδα του Υπ. περιβάλλοντος το Μάρτιο του 2015]

Εισαγωγή: η ώρα για μεγάλης κλίμακας οικολογική αποκατάσταση έφτασε

Η οικολογική αποκατάσταση εσωτερικών υδάτων, κυρίως η αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδίων ποταμών και η ανασύσταση λιμνών και λιμνοθαλασσών που αποξηράνθηκαν, προσφέρει μερικά ή όλα από τα παρακάτω:

-          Αντιπλημμυρική προστασία

-          Καθαρισμό νερού

-          Εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα και επάρκεια γλυκού νερού

-          Προστασία του υγροφόρου ορίζοντα από την εισβολή θαλασσινού νερού

-          Βελτίωση μικροκλίματος

-   Δημιουργία πλούσιας και παραγωγικής γης, ιδανικής για βιώσιμη πρωτογενή παραγωγή (γεωργία,  κτηνοτροφία, αλιεία, δασοπονία κ.λπ.)

-     Αντιμετώπιση του σοβαρότατου προβλήματος της διάβρωσης των ακτών λόγω του φυσικού  απεγκλωβισμού τεράστιων ποσοτήτων φερτών υλικών προς τη θάλασσα.

Σε αυτά, φυσικά, πρέπει να προσθέσουμε την τεράστια αξία για τη βιοποικιλότητα, αλλά και την κοινωνική αξία της αποκατάστασης ιστορικών λιμνών και των πολιτιστικών και ιστορικών στοιχείων που χάθηκαν με τις βίαιες παρεμβάσεις των τελευταίων δεκαετιών.

Για αυτούς τους λόγους, η αποκατάσταση των υγροτοπικών συστημάτων θεωρείται μια ολοένα αυξανόμενη σε σημασία δράση, προβλέπεται από την  Οδηγία 2000/60 (που μιλά για επιστροφή στην καλή κατάσταση των ποταμών) και βρίσκει ολοένα περισσότερες προοπτικές χρηματοδότησης. Σε ολόκληρη την Ευρώπη παρατηρούμε μια θεαματική στροφή των μηχανικών, οι οποίοι αρχίζουν να σχεδιάζουν μαιάνδρους και καλαμιώνες αντί για ευθυγραμμισμένα κανάλια και φράγματα.

Παράδειγμα σχεδιαζόμενης αποκατάστασης πλημμυρικού πεδίου μεταφέροντας μακριά από το ποτάμι το υπάρχον ανάχωμα (από δίπλα στο ποτάμι, που βρίσκεται τώρα, μέχρι την κόκκινη γραμμή). Ένα τεράστιο έργο τέτοιας αποκατάστασης βρίσκεται σε εξέλιξη κατά μήκος του Δούναβη

Η έλλειψη  ωρίμανσης στην κοινωνία και την πολιτική

Παρά την ωρίμανση σε τεχνικό και επιστημονικό επίπεδο, στην Ελλάδα δεν υπάρχει αντίστοιχη ωρίμανση των έργων αποκατάστασης υγροτοπικών συστημάτων στον Εθνικό και Περιφερειακό Σχεδιασμό. Δεν γίνεται συζήτηση για τέτοια θέματα στη Βουλή, στα Δημοτικά και Περιφερειακά Συμβούλια. Δεν υπάρχουν ανάλογα «αιτήματα» ούτε από την κοινωνία, ούτε, προφανώς, από τα ισχυρά πεδία πίεσης (π.χ. εργολάβοι).  

Αυτό ισχύει ιδίως για την αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδίων[1]. Όσον αφορά την ανασύσταση λιμνών και λιμνοθαλασσών που αποξηράνθηκαν υπάρχει κάποια πρόοδος. Πρόκειται για ένα συνδυασμό επιστημονικής τεκμηρίωσης (π.χ. από το ΕΚΒΥ) και νοσταλγικής αποδοχής της ιδέας από μέρος της τοπικής κοινωνίας[2]. Η περίπτωση της ανασύστασης της Κάρλας, μολονότι δεν ήταν ορθή  οικολογική αποκατάσταση, αποτελεί μια χειροπιαστή απόδειξη προς το ευρύ κοινό της αποτυχίας της αποξήρανσης. Και αυτό είναι σημαντική πρόοδος! 

Τα έργα αποκατάστασης υγροτοπικών συστημάτων μπορεί να έρθουν σήμερα στο προσκήνιο αν αντιληφθούμε ότι βοηθούν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και ότι μπορεί να γίνουν τα μελλοντικά «μεγάλα έργα» που θα δώσουν διέξοδο και στον κατασκευαστικό τομέα και, κατ’ επέκταση, στην οικονομία[3]. Ειδικά η αποκατάσταση των πλημμυρικών πεδίων των ποταμών γνωρίζει πανευρωπαϊκή αποδοχή τα τελευταία χρόνια ως απαραίτητο μέρος ενός ολοκληρωμένου αντιπλημμυρικού σχεδιασμού, ο οποίος οφείλει να αντιμετωπίσει συχνότερες και βιαιότερες πλημμύρες λόγω κλιματικής αλλαγής.

Η νέα agenda  για το δημόσιο διάλογο: αντιστρέφοντας το κλίμα

Χρειάζεται συστηματική καμπάνια και εκπαίδευση για να προβάλουμε τις αξίες της οικολογικής αποκατάστασης των εσωτερικών υδάτων και να εντάξουμε στο δημόσιο διάλογο την ωρίμανση των ανάλογων έργων. Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας θα ήταν χρήσιμο να καλλιεργούμε συστηματικά μερικές κεντρικές ιδέες:

Α. Η οικολογική αποκατάσταση υγροτόπων είναι στρατηγική προτεραιότητα.

Το κέρδος από την αντιμετώπιση των πλημμυρών και της κλιματικής αλλαγής, την προστασία των ακτών από διάβρωση, τον καθαρισμό και την εξασφάλιση επάρκειας νερού είναι τεράστιο και προστίθεται στον μεγάλο στόχο της διατήρησης της βιοποικιλότητας και των φυσικών περιοχών. Επομένως, τα έργα για την ανασύσταση αποξηραμένων λιμνών και λιμνοθαλασσών και αποκατάστασης των πλημμυρικών πεδίων των ποταμών πρέπει να θεωρούνται στρατηγική επενδυτική επιλογή. Μπορούν να ενταχθούν σε ποικίλους στρατηγικούς στόχους (κλιματική αλλαγή, διαχείριση υδάτων, προστασία ακτών, προστασία άγριας ζωής) και έτσι να έχουν ποικίλες ή «πολυτομεακές και πολυταμειακές» πηγές χρηματοδότησης.

Β. Η οικολογική αποκατάσταση υγροτόπων αποτελεί σπουδαία προοπτική για τους μηχανικούς και για τα «μεγάλα έργα».

Η σοβαρή αποκατάσταση υγροτόπων συνήθως προϋποθέτει μεγάλα τεχνικά έργα (και αντίστοιχες μελέτες), όπως άρση ή/και κατασκευή νέων αναχωμάτων και φραγμάτων, τεράστιας έκτασης εκσκαφές, σειρά από φραγμούς, υδροφράκτες, γέφυρες, μετεγκατάσταση υποδομών, αναπροσαρμογή οδικού δικτύου, απαλλοτριώσεις, συν τα έργα που αφορούν αμιγώς στη βιοποικιλότητα όπως αποκατάσταση ειδικών οικοσυστημάτων (π.χ. παραποτάμια δάση). Οι μηχανικοί και οι πολιτικοί μπορούν, πλέον, να καταλάβουν ότι υπάρχουν μεγάλα έργα που δεν καταστρέφουν αλλά «δημιουργούν φύση». Που δεν εξαντλούν τους φυσικούς πόρους αλλά δημιουργούν φυσικούς πόρους όπως νερό, εύφορη γη, ασφαλείς ακτές κ.λπ.

Γ. Νέο αφήγημα για τις πλημμύρες: αξιοποιούμε, δεν αντιμαχόμαστε τις φυσικές λειτουργίες

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει πλέον την τεχνική δυνατότητα (και αυτοπεποίθηση!) να συμμαχήσει με τη φύση και να αξιοποιήσει τα φυσικά φαινόμενα αντί να προσπαθεί να τα υποτάξει. Είναι ζήτημα νοοτροπίας. Οι φυσικές πλημμύρες ήσαν μεν ένα περιοδικό πρόβλημα, αλλά ταυτόχρονα  ήσαν μέρος ενός ζωτικού φυσικού κύκλου δημιουργίας νέων παραγωγικών εδαφών και ακτών και εμπλουτισμού του υδροφόρου ορίζοντα. Γιατί να προσπαθούμε να περιορίσουμε τους ποταμούς σε στενά κανάλια με συνεχώς αυξανόμενο κόστος αντί να αποδεχτούμε αυτό τον κύκλο; Να μεταφέρουμε τα αναχώματα (έστω) μερικές εκατοντάδες μέτρα μακρύτερα από τον ποταμό και να μετατρέψουμε την ενδιάμεση περιοχή σε μια πλούσια παραγωγική ζώνη! Με κατάλληλο σχεδιασμό, η γεωργία και η κτηνοτροφία μπορούν εύκολα να συνυπάρχουν με τον περιοδικό πλημμυρισμό για μερικές μέρες το χρόνο. Μόνο οι πολυετείς καλλιέργειες και οι μόνιμες εγκαταστάσεις θα πρέπει να λείψουν, αλλά θα κερδίσουμε πολύ περισσότερα (συν την ασφάλεια).

Ας πάρουμε για παράδειγμα την περιοχή του Έβρου. Αντί για συνεχείς καταστροφές από τη φυσική εκτόνωση του ποταμού στα παλιά πλημμυρικά του πεδία, μπορούμε απλά να αποφασίσουμε ότι επιθυμούμε αυτές τις «πλημμύρες». Θα έχουμε ποιοτική παραγωγή (χωρίς λιπάσματα και ζωοτροφές), άγρια φύση αλλά και δραστηριότητες όπως ψάρεμα, κυνήγι, αναψυχή. Φυσικά, μια τέτοια απόφαση προϋποθέτει τεράστια έργα μετατόπισης αναχωμάτων, μετεγκατάστασης υποδομών, υδροφρακτών, ανακατασκευής οδικού δικτύου, ωστόσο το βασικό σκεπτικό είναι απλό. Με κατάλληλη χρηματοδότηση μπορεί ένα τέτοιο σχέδιο να μπει σε σταδιακή εφαρμογή. 

Το βασικό "concept" αποκατάστασης πλημμυρικών πεδίων. I

A. Πριν την αποκατάσταση: Έχουμε πράγματι αποτρέψει τη συχνή υπερχείλιση εγκλωβίζοντας το ποτάμι ανάμεσα σε αναχώματα. Στο χώρο που  δήθεν "κερδίσαμε" αναπτύσσουμε μια σειρά από "συνηθισμένες" δραστηριότητες, οι οποίες, αντί για συχνές ενοχλητικές υπερχειλίσεις, κινδυνεύουν μόνιμα  από μια πιο σπάνια αλλά μεγάλη και καταστροφική πλημμύρα 

Το βασικό "concept" αποκατάστασης πλημμυρικών πεδίων II.

B. Μετά την αποκατάσταση: Αποκαθιστώντας τα αρχικά πλημμυρικά πεδία μεταφέροντας τα αναχώματα πιο μακριά, κερδίζουμε γη υψηλότατης παραγωγικότητας και πλήθος άλλων οικολογικών υπηρεσιών. Με μοναδικό περιορισμό την μη-ανάπτυξη μόνιμων υποδομών (που δεν χρειάζονται, άλλωστε, στην υψηλής παραγωγικότητας γη) έχουμε πολλαπλά οικονομικά και κοινωνικά οφέλη. Πρέπει απλά να αποδεχτούμε τις συχνές υπερχειλίσεις ως ένα φυσικό φαινόμενο που εμπλουτίζει τη γη με θρεπτικά συστατικά, ίζημα και νερό.

Πρέπει να εντάξουμε αυτά τα μέτρα στον καθημερινό διάλογο ώστε σταδιακά να ωριμάζουν αλλά και για να διατηρήσουν τον οικολογικό τους προσανατολισμό όταν έρθει η ώρα της υλοποίησης[4]. Παράλληλα, οφείλουμε να αποτρέψουμε κάθε μόνιμη αλλαγή χρήσης σε «χαμένες» υγροτοπικές περιοχές (π.χ. μόνιμες εγκαταστάσεις σε αποξηραμένες λίμνες ή αποφάσεις οριοθέτησης ποταμών μέσα στα στενά σημερινά όρια) προκειμένου να αφήσουμε ανοιχτή τη δυνατότητα αποκατάστασής τους στο μέλλον.

Ο Αλφειός στο ύψος της Αρχαίας Ολυμπίας (λίγο πριν το φράγμα). Τα χωράφια στα δεξιά αποτελούν μέρος του πλημμυρικού πεδίου. Ένας σχεδιασμός που δεν θα απέτρεπε αλλά θα άφηνε να πλημμυρίζουν μια φορά κάθε λίγα χρόνια θα είχε πολλαπλά θετικά οφέλη: Θα εμπλουτίζει το έδαφος με θρεπτικές ουσίες, θα σταματήσει κάθε ανάγκη για λιπάσματα και θα αυξήσει την ποιότητα και την τιμή των προϊόντων. 

Βιβλιογραφική αναφορά: Παπακωνσταντίνου, Κ.  2016. Οικολογική Αποκατάσταση των Εσωτερικών Υδάτων: Νέα agenda για το δημόσιο διάλογο. σελ. 58-60. Στο: Ζόγκαρης, Σ., Σκουλικίδης, Ν., Οικονόμου, Α.Ν., Μπόμπορη, Δ., Γκίνη, Μ., Στεργίου, Κ.Ι. (Επ.) Η Οδηγία 2000/60 και η Προστασία των Εσωτερικών Υδάτων: Έρευνα και Προοπτικές. ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ, Αθήνα, 70 σελ.

---

[1] Η έννοια του φυσικού πλημμυρικού πεδίου μπορεί να περιλαμβάνει πολύ μεγάλες εκτάσεις εκατέρωθεν του ποταμού, ιδίως όσο πλησιάζουμε στις εκβολές και στο (συνήθως «πρώην») «δέλτα». Όταν μιλάμε για αποκατάσταση, αυτή συνήθως αφορά μέρος αυτών των εκτάσεων.

[2] Δεν είναι τυχαίο ότι οι προτάσεις αφορούν σχεδόν αποκλειστικά πρόσφατες (μεταπολεμικές), μάλλον αποτυχημένες, αποξηράνσεις (Κάρλα, Αγουλινίτσα-Μουριά, Ξυνιάδα κ.λπ.),  για τις οποίες υπάρχουν περισσότερα στοιχεία και η μνήμη τους είναι πιο ζωντανή. 

[3] Γενικότερα, ο 21^ος αιώνας μπορεί να γίνει «ο αιώνας της αποκατάστασης της φύσης», για να έρθουμε στα λόγια του E.O. Wilson

[4] Σε αντίθεση με την περίπτωση της Κάρλας, η οποία, στην πορεία άλλαξε σχεδιασμό και αντί για αποκατάσταση λίμνης καταλήξαμε σε έναν βαθύ ταμιευτήρα με πολλά προβλήματα διαχείρισης