Περιβαλλοντικός λαϊκισμός

Όταν η «δράση για το περιβάλλον» χωρίς γνώση και κανόνες κάνει ζημιά στην άγρια φύση

Το «περιβάλλον» ως προβολή

H «προστασία του περιβάλλοντος», όπως κάθε δημοφιλής θέση ή τάση, συχνά γίνεται αντικείμενο λαϊκιστικής εκμετάλλευσης και δημαγωγίας (άλλοτε απλά για προβολή, άλλοτε για οικονομικό όφελος). Αυτό ίσως είναι ένα αναπόφευκτο τίμημα όταν μια ιδέα παύει να είναι περιθωριακή. Ωστόσο, ο λαϊκισμός, εστιάζοντας μόνο στο συναίσθημα, δημιουργεί δύο ειδών προβλήματα.

Πρώτον, βαυκαλίζει το κοινό με εντυπώσεις αντί για πράξεις. Για παράδειγμα, στη διαχείριση απορριμμάτων συχνά βλέπουμε κρατικές, δημοτικές και περιφερειακές αρχές, παράγοντες, φορείς και χορηγούς να εμμένουν σε «φιέστες» (π.χ. εκδηλώσεις ανακύκλωσης), ευφυείς καινοτομίες (π.χ. μηχανές που καταπίνουν αλουμινένια κουτιά, "σπιτάκια" ανακύκλωσης κ.λπ.) ή ελκυστικές πινακίδες και καθηλωτικά σποτ (π.χ., για το χρόνο αποδομής των απορριμμάτων ή για τα πλαστικά στους ωκεανούς). Αντί να υλοποιήσουν τις υποχρεώσεις τους για άμεση καθολική εφαρμογή του διαχωρισμού των απορριμμάτων (που αποτελεί την προϋπόθεση για γίνει ανακύκλωση), κάτι που απαιτεί μέτρα όπως σχολαστική νομοθεσία, αυστηρούς (άρα όχι δημοφιλείς) κανονισμούς καθαριότητας, ουσιαστικές υποδομές και υπεύθυνη, «πόρτα – πόρτα» εκπαίδευση των δημοτών σε κάθε Δήμο, επιλέγουν τις εύκολες εντυπώσεις.

Το δεύτερο πρόβλημα με τον «περιβαλλοντικό λαϊκισμό» είναι ότι προάγει τον αυθορμητισμό και υποτιμά το ρόλο της λογικής και της επιστήμης. Έτσι, παραβλέπει τις επιπτώσεις που κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει στη φύση. Η δήλωση «οικολογικής ευαισθησίας» θεωρείται αυτόχρημα «απαλλαγή περιβαλλοντικών όρων» και συχνά οδηγεί σε δράσεις όχι απλά περιττές αλλά επιζήμιες.

Ο Περιβαλλοντικός λαϊκισμός κάνει ζημιά στην άγρια φύση.

Θα εξετάσουμε δύο παραδείγματα δημοφιλών περιβαλλοντικών δράσεων (που συχνά διοργανώνονται ως μαζικά «events», με συμμετοχή σχολείων, φορέων και εθελοντών) που μπορεί να έχουν αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις αν υλοποιηθούν χωρίς όρους. Αυτά είναι οι καθαρισμοί σε φυσικές περιοχές και οι δεντροφυτεύσεις καμένων περιοχών. Σίγουρα, αυτές συχνά οργανώνονται με ειλικρινείς προθέσεις «να κάνουν κάτι για το περιβάλλον», να ενεργοποιήσουν αρχές και κοινωνία ή να εισάγουν μαθητές και νέους στην εθελοντική δράση. Όσο, όμως, σπουδαίος και αν είναι ο στόχος, όταν αγνοούμε βασικά δεδομένα για την άγρια φύση ή εστιάζουμε μόνο στο θυμικό και στο συμβολισμό (με έμφαση στη δημοσιότητα ή τη μαζικότητα της συμμετοχής - αντιγράφοντας, δηλαδή, μεθόδους των λαϊκιστών) μπορεί να προκαλέσουμε πρόβλημα.

Α. Καθαρισμοί σε φυσικές περιοχές, ιδίως παραλίες και υγρότοπους. Αυτοί συχνά χάνουν ακόμη και τον οικολογικό συμβολισμό τους και γίνονται το περιβαλλοντικό άλλοθι των υπευθύνων καθαριότητας της περιοχής (π.χ. Δήμοι) ή των διοργανωτών δραστηριοτήτων που βλάπτουν το περιβάλλον (π.χ. μαζικές εκδηλώσεις σε ευαίσθητες προστατευόμενες περιοχές). Επίσης, στρεβλώνουν το νόημα του περιβαλλοντικού ακτιβισμού, φτάνοντας στο σημείο οι μαθητές να θεωρούν ότι στις εκδηλώσεις για το περιβάλλον (ειδικά την 5^η Ιουνίου) «μαζεύουμε σκουπίδια». Ωστόσο, όπως είπαμε, εδώ μας απασχολούν τα λάθη κατά την υλοποίηση των καθαρισμών που προκαλούν ζημιά στην φύση.

Καθαρισμός παραλίας στις εκβολές του ρέματος Ραφήνας. Ιούνιος 2017. Μια κυριολεκτικά καταστροφική επέμβαση λόγω της μεθόδου και της εποχής που έγινε. Φωτ. Χλόη Μαυρουδη.

Τα λάθη συμβαίνουν ιδίως στις παραλίες, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως πλαζ και όχι ως οικοσυστήματα, ακόμη και όταν προστατεύονται επίσημα, π.χ. ως μέρος αμμόλοφων ή ως παραλιακό τμήμα υγροτόπων (συχνά και τα δύο). Επίσης, πολλοί αγνοούν ότι στις παραλίες σταθμεύουν ή φωλιάζουν κάποια απειλούμενα είδη πουλιών (απειλούμενα, ακριβώς επειδή ζουν σε παραλίες, στις οποίες κάποτε δεν πατούσε κανείς, ενώ σήμερα είναι πολύβουες πλαζ).

Όταν, λοιπόν, «καθαρίζουμε» μια φυσική περιοχή με λάθος τρόπο ή σε λάθος εποχή μπορεί να συμβούν τα εξής αρνητικά για τη φύση: 

1. Απομάκρυνση, μαζί με τα σκουπίδια, και φυσικών στοιχείων που θεωρούνται ανεπιθύμητα σύμφωνα με την κρατούσα ανθρώπινη «αισθητική», όπως ξύλα, πεσμένοι κορμοί, κλαδιά, σωροί από φύλλα ποσειδωνίας, καλάμια, ρίζες, μεγάλες πέτρες. Αυτά μπορεί να μην "αρέσουν" σε πολλούς, ωστόσο αποτελούν δομικό υλικό του οικοσυστήματος, προσφέρουν καταφύγιο ή τροφή σε πολλά ζώα, προστατεύουν την ακτή από διάβρωση, ενώ προσφέρουν πολύτιμο οργανικό υλικό σε αμμώδη παράκτια οικοσυστήματα, που το έχουν ανάγκη.

Αριστερά: Φυσικά υλικά (ξύλα, καλάμια, φύκια κ.λπ.) που από τον θαλάσσιο κυματισμό έχουν συγκεντρωθεί στην παραλία της Αλυκής Αιγίου. Δεξιά: η γειτονική πλαζ (η θέση της αριστερής φωτογραφίας είναι στο βάθος της εικόνας). Αυτά τα υλικά αποτελούν βασικό δομικό υλικό της (κατά τα άλλα σαθρής) ακτής (που σταδιακά  "χώνονται"  και ενσωματώνονται στην παραλία). Επιπλέον, η "λωρίδα" αυτή αποτελεί ενδιαίτημα για αρκετά είδη πουλιών, και ειδικά για φώλιασμα Θαλασσοσφυριχτών και Νανογλάρονων. Όπως βλέπουμε στην δεξιά φωτ., ξεκίνησε "καθαρισμός" που αφαίρεσε τα φυσικά υλικά. Τελικά περιορίστηκε στην πλαζ και δεν προχώρησε στην φυσική παραλία (μετά από παρέμβαση). 

2. Καταστροφή φυσικής βλάστησης (θάμνοι, φρύγανα, πόες) είτε με ποδοπάτημα ή εκούσια, π.χ., για «αντιπυρική» προστασία. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, έτσι καταστρέφεται ενδιαίτημα άγριας πανίδας, ιδίως ερπετών (των μεγάλων αδικημένων της ελληνικής φύσης).

3. Όχληση άγριων ζώων, ιδίως πουλιών, που τρέφονται ή ξεκουράζονται στις παραλίες.

4. Καταστροφή φωλιών και νεοσσών πουλιών που φωλιάζουν στο έδαφος (χαραδριοί, νανογλάρονα, νεροχελίδονα, κορυδαλλοί κλπ.) ή στις όχθες (πάπιες, φαλαρίδες, καλαμοκάναδες κλπ.) λόγω όχλησης, ποδοπατήματος ή απομάκρυνσης αντικειμένων που παρέχουν κάλυψη. Οι καθαρισμοί σε παραλίες κατά την ημέρα περιβάλλοντος (5 Ιουνίου) γίνονται στο μέσο της πιο ευαίσθητης εποχής για τα παραπάνω είδη και συχνά προκαλούν σημαντικό πρόβλημα στα πουλιά που φωλιάζουν.

Ζευγάρι Νανογλάρονα Sternula albifrons στη Λέσβο, σε χώρο αναπαραγωγής.
Φωτ.Frank Wood από την σελίδα Lesvos Birders

Ζευγάρι Ποταμογλάρονα Sterna hirundo στο Καλοχώρι, κοντά στη Θεσσαλονίκη σε τάισμα στα πλαίσια του "φλερτ" πριν το ζευγάρωμα. Το λάστιχο αυτοκινήτου στο οποίο κάθονται τα γλαρόνια σαφώς δεν έπρεπε να πεταχθεί εκεί. Ωστόσο, από τη στιγμή που έμεινε στη θέση του, τα πουλιά το επέλεξαν ως μια ασφαλή θέση. Επιπλέον, το λάστιχο έχει εποικιστεί από υδρόβιους οργανισμούς, στους οποίους προσφέρει σταθερό υπόστρωμα για να αναπτυχθούν. Το λάστιχο πρέπει κάποια στιγμή να απομακρυνθεί, όχι, όμως κατά την εποχή στην οποία τα πουλιά το έχουν ανάγκη. Επίσης, πρέπει να υπάρξει μέριμνα ότι υπάρχουν (ή, αν δεν υπάρχουν, θα τοποθετηθούν) εναλλακτικές θέσεις για να κάθονται τα πουλιά (π.χ. ξύλινοι πάσσαλοι, τεχνητές νησίδες) . Φωτ. Γιώργος Αλεξανδρής 

Ποταμοσφυριχτής Charadrius dubius σε θέση αναπαραγωγής σε παραλία της Κρήτης. Όπως σε πολλά ακόμη είδη πουλιών, οι φωλιές βρίσκονται στο έδαφος και βασίζονται στην παραλλαγή για την προστασία τους. Κάθε υλικό στην εικόνα αποτελεί πλέον μέρος του ενδιαιτήματος του πουλιού και κάθε παρέμβαση θα θέσει το φώλιασμα σε κίνδυνο. Συμφωνούμε ότι το δοχείο από σπρέι και τα πλαστικά καλαμάκια (όχι τα κομμάτια από φυσικά καλάμια) που φαίνονται στην εικόνα πρέπει να απομακρυνθούν. Όμως, αφού αυτό δεν έγινε ΠΡΙΝ ξεκινήσει το φώλιασμα (αρχές Απριλίου), πρέπει να περιμένουμε να γίνει ΜΕΤΑ το πέρας της αναπαραγωγής (κατά προτίμηση, μετά τα μέσα Σεπτεμβρίου).  Αν επιμείνουμε να καθαρίσουμε αυτό το σημείο κατά την περίοδο φωλιάσματος, θα υπάρξει καταστροφική όχληση, μπορεί να απομακρύνουμε κάποιο αντικείμενο που παρέχει ζωτική κάλυψη στην φωλιά ή στους νεοσσούς (απώλεια που δεν μπορεί να αναπληρωθεί εν μέσω αναπαραγωγής) και υπάρχει πάντα και ο κίνδυνος από ποδοπάτημα. Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης

Νεοσσός Νανογλάρονου καλύπτεται ώστε να μην δίνει στόχο σε θηρευτές. Καμία απομάκρυνση υλικού - έστω και "σκουπιδιού"- δεν πρέπει να γίνει από τον χώρο αυτό κατά την διάρκεια της αναπαραγωγής. Σε μια ανάλογη περίπτωση στην Αλυκή Αιγίου, ένας νεοσσός Νανογλάρονου επί μια σειρά ημερών έβρισκε κάλυψη σε ένα τσακισμένο κουτί από αναψυκτικό. Φωτ. Jake Fiennes

Σωστά οργανωμένος καθαρισμός στην Αλυκή Αιγίου στα τέλη Σεπτεμβρίου. 

Η ίδια σκηνή, αν ελάμβανε χώρα, αντί για τέλη Σεπτεμβρίου, τον Ιούνιο, θα ισοδυναμούσε με τεράστια όχληση στα πουλιά που φώλιαζαν, καταστροφή φωλιών και βλάστησης.

Το τελικό αποτέλεσμα λίγων ωρών απρόσεκτου καθαρισμού μπορεί να είναι αλλοίωση οικοσυστήματος, διάβρωση, αποτυχία φωλιάσματος, εκδίωξη ή θάνατος ζώων των οποίων διακόπηκαν ζωτικές λειτουργίες. Όταν, δε, ο καθαρισμός γίνεται «αποξήλωση» ή «αποψίλωση» (ειδικά με χρήση μηχανημάτων) η οικολογική ζημιά μπορεί να είναι τεράστια. Για να αποφευχθούν αυτά πρέπει να τηρούνται βασικοί κανόνες στις εκδηλώσεις καθαρισμού φυσικών περιοχών:

• Η μαζική παρουσία κόσμου πρέπει να είναι σαφώς οριοθετημένη. Στα πιο ευαίσθητα σημεία (όχθες, αμμόλοφοι, μέσα σε υγρότοπο) ο καθαρισμός γίνεται από ολιγομελείς ομάδες, ήσυχα, γρήγορα και συντονισμένα.
• Οι καθαρισμοί φυσικών περιοχών πρέπει να γίνονται εκτός εποχής αναπαραγωγής (πουλιών και άλλων ζώων) και εποχής ανθοφορίας και ανάπτυξης των φυτών. Σε γενικές γραμμές αυτό σημαίνει πριν τον Απρίλιο και μετά τον Αύγουστο (άρα, δεν καθαρίζουμε προστατευόμενες περιοχές και, γενικά, παραλίες με φυσικό οικότοπο κατά την ημέρα Περιβάλλοντος, 5 Ιουνίου). Προτιμούμε το φθινόπωρο, όταν και τα νερά βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο. Πάντως, η στιγμή του καθαρισμού καθορίζεται πρωτίστως από το αντικείμενο προστασίας κάθε περιοχής  (π.χ., αν η περιοχή έχει αξία για τα πουλιά που διαχειμάζουν, απαγορευτική εποχή είναι ο χειμώνας) και επιβάλλεται να τροποποιείται όταν  έκτακτες καταστάσεις δημιουργούν νέα δεδομένα (π.χ., απρόσμενη παρουσία σπάνιων ειδών ή ασυνήθιστα μεγάλες συγκεντρώσεις πουλιών, ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως ξηρασία ή υψηλή στάθμη νερών κ.ο.κ.).
• Απομακρύνουμε μόνο σκουπίδια και όχι φυσικά υλικά.
• Δίνουμε σαφείς οδηγίες για την αποφυγή θορύβων, φωτισμού κλπ.
• Καθαρίζουμε πρώτα ένα τμήμα της περιοχής και μετά περνάμε στο επόμενο. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στα πουλιά να καταφύγουν σε κάποιο άλλο τμήμα όσο εμείς καθαρίζουμε. Δεν διασκορπιζόμαστε ταυτόχρονα σε όλη την περιοχή ώστε να προκαλούμε διαρκή όχληση καθ’ όλη τη διάρκεια του καθαρισμού.
•  Δεν απομακρύνουμε «ξένα αντικείμενα» που είναι παρατημένα καιρό στη φύση πριν βεβαιωθούμε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα: κάτω από μια πεταμένη ρόδα μπορεί να διαχειμάζουν αμφίβια και ερπετά, δίπλα από ένα πεταμένο μπουκάλι μπορεί να κρύβεται η φωλιά ή ο νεοσσός ενός Νανογλάρονου, κάτω από ένα κομμάτι πλαστικού μπορεί να βρίσκονται αυγά ασπόνδυλων, ένα καφάσι που εξέχει από το νερό μπορεί να αποτελεί το μοναδικό στεγνό μέρος για να στέκονται πουλιά κλπ. Καλύτερα η απομάκρυνσή τους να γίνεται σε «μεταβατικές» εποχές, π.χ. νωρίς την άνοιξη ή το φθινόπωρο.

Σε κάθε περίπτωση, σε σημαντικές φυσικές περιοχές, όπως αυτές του Δικτύου Natura-2000 και τα Καταφύγια Άγριας Ζωής, πρέπει να δημιουργηθεί πρωτόκολλο καθαρισμού με τη συμμετοχή δασαρχείου, επιστημονικών φορέων και συλλόγων, το οποίο θα καθορίζει τους όρους του καθαρισμού με βάση τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής.

Β. Αναδασώσεις καμμένων περιοχών. Το πρόβλημα της διαχείρισης των καμένων περιοχών είναι τεράστιο και δεν μπορεί να αναλυθεί εδώ. Το σίγουρο είναι ότι, μολονότι οι δεντροφυτεύσεις δεν είναι η μόνη ούτε η κυριότερη μέθοδος ανάκαμψης ενός οικοσυστήματος μετά από πυρκαγιά, αμέτρητες ώρες ενθουσιώδους λαϊκής συμμετοχής και δημοσιότητας δαπανώνται σε φιέστες φυτεύσεων, συχνά με τα εξής αρνητικά αποτελέσματα:

1. Φύτευση που δεν χρειάζεται. Όταν καεί ένα υγιές μεσογειακό οικοσύστημα, η βλάστηση ανακάμπτει μόνη της ταχύτατα (με σπόρους ή ριζοβλαστήματα από καμένα δέντρα και θάμνους), περνώντας μέσα από ωραιότατα στάδια «οικολογικής διαδοχής» (πόες ή χαμηλοί θάμνοι – ψηλή μακία – δάσος). Απλά, δεν πρέπει να φυτέψουμε εκεί που λαμβάνει χώρα μια τέτοια φυσιολογική φυσική αναγέννηση.

2. Φύτευση λάθος ειδών. Δηλαδή με ξενικά είδη ή με ξένες ποικιλίες από δήθεν ντόπια είδη (δηλαδή λάθος είδη πεύκου, βελανιδιάς κ.λπ.).

3. Φύτευση σε λάθος εποχή. Δηλαδή εκτός της υγρής περιόδου, κάτι που καταδικάζει τη δεντροφύτευση σε αποτυχία.

4. Παραμέληση μετά τη δεντροφύτευση. Η (συχνότατη) θέα των απότιστων ξεραμένων δενδρυλλίων δημιουργεί αρνητικές εντυπώσεις στους συμμετέχοντες στις αναδασώσεις κάτοικους των γύρω περιοχών.

5. Καταστροφή της φυσικής αναγέννησης. Η μαζική διέλευση και το ποδοπάτημα καταστρέφουν μικρά πευκάκια ή εύθραυστα ριζοβλαστήματα από θάμνους και δρυς. Ζημιά μπορεί να γίνει και από το σκάψιμο για το άνοιγμα των λάκκων (έτσι καταστράφηκε το 2007 ο ένας από τους μόλις τρεις άρκευθους που είχαν γλιτώσει από τη μεγάλη πυρκαγιά σε μια περιοχή στην ορεινή Αιγιάλεια).

Εκατοντάδες νεκρά πευκάκια που παραμελήθηκαν μετά από "αναδάσωση". Θίνες Βαρθολομιού, Ηλεία.

Εκτός από τις άμεσες επιπτώσεις, η έμφαση στις μαζικές αναδασώσεις συμβάλει σε ευρύτερα προβληματικές καταστάσεις στη διαχείριση καμένων περιοχών:

6. Στερεί ανθρώπινο δυναμικό και πόρους από την προστασία της φυσικής αναγέννησης, η οποία χρειάζεται φύλαξη από βόσκηση, ποδοπάτημα, εκχερσώσεις, αλλά και ενίσχυση, π.χ. με «ανόρθωση» των δρυών (κόβοντας τα πολλά ριζοβλαστήματα που ξεπετάγονται, ώστε να δυναμώσει ένα από αυτά και να ξαναγίνει γρήγορα δέντρο). Πώς θα βρεθούν εθελοντές και κονδύλια για αυτά, όταν πολυδιαφημίζονται οι μαζικές λαϊκές αναδασώσεις;

7. Κατασπαταλά πόρους. Μια σύγκριση ανάμεσα σε περιοχές με πανάκριβα project αναδασώσεων και σε γειτονικές περιοχές που απλά αφέθηκαν στη φυσική αναγέννηση, π.χ., δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας, θα πείσει και τον πιο δύσπιστο, ότι τα χρήματα για αναδασώσεις δαπανήθηκαν χωρίς λόγο αφού τα αποτελέσματα της φυσικής αναγέννησης είναι πιο εντυπωσιακά από τις τεχνητές αναδασώσεις.

8. Συμβάλει στην αλλοίωση των μεσογειακών οικοσυστημάτων, τα σημαντικότερα από τα οποία δεν είναι δάση. Για παράδειγμα, τα ωραιότατα θαμνώδη και φρυγανικά οικοσυστήματα στον Υμηττό και τα Τουρκοβούνια (όπου κάθε άνοιξη η μεσογειακή φύση ξεδιπλώνεται σε όλο της το μεγαλείο, με εκατοντάδες είδη λουλουδιών και ζώων, και τα οποία έχουν αντιδιαβρωτική και αντιπλημμυρική λειτουργία ισάξια του δάσους) απειλούνται συνεχώς από αναδασώσεις με πεύκα.

9. Οδηγεί σε απώλεια της ευκαιρίας να διορθωθούν διαχειριστικά λάθη του παρελθόντος. Για παράδειγμα, όταν η πυρκαγιά καταστρέφει πεύκα που είχαν εισβάλει σε δρυοδάση, ή ευκαλύπτους που είχαν κακώς φυτευτεί σε φυσικές περιοχές, είναι ευκαιρία να επαναφέρουμε το οικοσύστημα στην αρχική του μορφή (κόβοντας τα εισβολικά είδη πριν αναπτυχθούν ξανά) και όχι να αρχίσουμε να φυτεύουμε.

Περιοχή Καϊάφα, Ηλεία (2015). Η φύτευση Κουκουναριάς (σε πρώτο πλάνο) ως "αναδάσωση" είναι περιττή, αφού υπάρχει δυναμική αναγέννηση του Χαλέπιου Πεύκου (σε δεύτερο πλάνο). Αξιοποιεί, πάντως, την ευκαιρία που έδωσε η πυρκαγιά του 2007, για να επαναφέρει το οικοσύστημα σε μια πιο ισορροπημένη μορφή (με λιγότερα πεύκα και περισσότερες κουκουναριές). Πάντως, σύμφωνα με τις ανάγκες διατήρησης της βιοποικιλότητας σε μια περιοχή Natura-2000, το πρώτο που έπρεπε να γίνει ήταν να κοπούν οι ξενικοί Ευκάλυπτοι στο βάθος, οι οποίοι επίσης κάηκαν, αλλά αφέθηκαν να ξαναπρασινίσουν.   

Για αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση χρειάζονται πολλά. Συνοψίζουμε κάποιες οριζόντιες απαράβατες αρχές:

• Καμία αναδάσωση σε φυσικές περιοχές δεν γίνεται για λόγους επικοινωνιακούς ή συμβολικούς, αλλά μόνο αν προβλέπεται σε σχέδιο αποκατάστασης.
• Καμία αναδάσωση σε φυσική περιοχή δεν γίνεται χωρίς τη σύμφωνη γνώμη (όχι απλή «ανοχή») του Δασαρχείου.
• Σε σημαντικές φυσικές περιοχές (π.χ. Natura-2000), το ειδικό σχέδιο αποκατάστασης πρέπει να συντάσσεται όχι μόνο από δασολόγους αλλά και από ειδικούς στα ελληνικά μεσογειακά οικοσυστήματα. Στην πραγματικότητα, αυτό πρέπει να γίνεται παντού, αλλά ας αρχίσουμε με αυτό.

Κατά τη «φορτισμένη συναισθηματικά» περίοδο μετά την πυρκαγιά, η στάση της κοινής γνώμης επηρεάζει την κατεύθυνση κρατικών ή ιδιωτικών πόρων που θα ακολουθήσει (από πολίτες ή μεγάλους χορηγούς), άρα και τις δράσεις. Σε αυτή τη φάση οφείλουμε να υπενθυμίζουμε τις βασικές αρχές:

• Η φυσική αναγέννηση και η οικολογική διαδοχή είναι το πρώτο πράγμα στο οποίο εστιάζουμε μετά την πυρκαγιά. Κατόπιν εξετάζουμε αν χρειάζεται δεντροφύτευση (π.χ. μετά από διαδοχικές πυρκαγιές στην ίδια τοποθεσία)
• Σεβόμαστε τους ρυθμούς της φύσης. Δεν υποκύπτουμε σε προτάσεις γρήγορης αποκατάστασης με λύσεις οικολογικά απαράδεκτες (π.χ. να φυτευτούν μαυρόπεκα στη θέση καμένου ελατοδάσους επειδή έτσι, πράγματι, θα έχουμε «δάσος» πιο γρήγορα)
• Η διαχρονική παρακολούθηση και εποπτεία μιας καμένης περιοχής είναι πιο σημαντική από τις πολυδάπανες «μια κι έξω» παρεμβάσεις
• Υπάρχουν πολλές δράσεις πέρα από τη δεντροφύτευση στις οποίες μπορεί να βοηθήσει το κοινό (π.χ. εποπτεία, ανόρθωση, συλλογή ντόπιων σπόρων και φυτώριο, προστασία άκαυτων θυλάκων κλπ.). Ειδικά για καμένα ώριμα πευκοδάση, μπορεί να έχει περισσότερο νόημα η αραίωση των χιλιάδων δενδρυλλίων που θα βγουν (δηλαδή, ξεριζώνοντας μερικά πευκάκια ανάμεσα στα χιλιάδες), παρά η φύτευση νέων.

Στήριξη ριζοβλαστήματος βελανιδιάς , λίγους μήνες μετά την πυρκαγιά.

Συμβολική "ανόρθωση" βελανιδιάς (κόβοντας τα πλεονάζοντα κλαδάκια από τα πολλά που έχουν ξεπεταχτεί, ώστε να δυναμώσουν και να μεγαλώσουν γρήγορα 2 ή 3 από αυτά). Οι δράσεις και στις δύο φωτογραφίες αποτελούν μέρος εκπαιδευτικού προγράμματος για την ανάδειξη και προστασία της φυσικής αναγέννησης

• Το πυκνό δάσος δεν είναι πάντα ο ζητούμενος στόχος. Μια βουνοπλαγιά με υψηλή μακία ή σαβάνα με 20 - 30 αραιές δρυς αποτελεί ωραιότατο, πλούσιο και υγιές οικοσύστημα – δεν χρειαζόμαστε αναγκαστικά 500 νέα πεύκα.
• Αντιστεκόμαστε στις ηχηρές προτάσεις με «ευφυείς» μεθόδους που έρχονται σωρηδόν. Δεν υπάρχει «colpo grosso» στην αποκατάσταση καμένων περιοχών. Υπάρχει μια φυσική διαδικασία, την οποία πρέπει να διαφυλάξουμε και, σε μερικές περιπτώσεις, να επιταχύνουμε. (Με την ευκαιρία, να πούμε ότι οι «σπορές» με σβόλους από πηλό γεμάτους με διάφορα είδη σπόρων είναι απαράδεκτες ως μέσο διαχείρισης φυσικών οικοσυστημάτων)
• Αποφεύγουμε τον όρο «οικολογική καταστροφή», τουλάχιστον για τα μεσογειακά οικοσυστήματα. Η φωτιά στη Μεσόγειο, παρά τα ακραία φαινόμενα, παραμένει φυσικός παράγοντας. Η εικόνα μιας καμένης περιοχής σε κάποιο στάδιο οικολογικής διαδοχής δεν είναι ανωμαλία αλλά φυσιολογική κατάσταση. Χιλιάδες είδη φυτών και ζώων είναι προσαρμοσμένα σε αυτή – δεν περιμένουν να ξαναγίνει «δάσος».

Καμένο πευκοδάσος στην ορεινή Αιγιάλεια δύο χρόνια μετά την πυρκαγιά. Παρατηρείται πλούσια αναγέννηση και μεγάλος αριθμός φυτών και ζώων. Μεγάλο μέρος της μεσογειακής βιοποικιλότητας είναι προσαρμοσμένο σε τέτοιες φάσης διαδοχής μετά την πυρκαγιά και όχι στο "δάσος".

Από τα παραπάνω εξαρτάται το αν η εθελοντική συμμετοχή σε δενδροφυτεύσεις θα είναι μια δύναμη αναγέννησης ή το «ντεκόρ» σε εκδηλώσεις προβολής των διοργανωτών.

Γ. ... και πολλά άλλα. Υπάρχουν πολλά ακόμη παραδείγματα περιβαλλοντικού λαϊκισμού, όπου δήθεν «φιλοπεριβαλλοντικές» δράσεις έχουν αρνητικές επιπτώσεις. Το τάισμα άγριων ζώων, αντί για «οικολογική πράξη», είναι ένα από τα πρώτα που (πρέπει να) απαγορεύεται σε φυσικές περιοχές. Εκτός από ειδικές περιπτώσεις υπό αυστηρή επιστημονική εποπτεία, π.χ. ταΐστρες για γύπες, ή τάισμα υδρόβιων σε ακραία κακοκαιρία, το τάισμα απλά ευνοεί κοινά οπορτουνιστικά είδη (π.χ. γλάρους, κορακοειδή, αλεπούδες κλπ.) ή οικόσιτα (π.χ. κατοικίδιες πάπιες και χήνες, σκύλους και γάτες). Δηλαδή, αντί να στηρίζει ευαίσθητα είδη, βοηθά επικίνδυνους θηρευτές ή ανταγωνιστές τους. Σε άλλες περιπτώσεις, το τάισμα κάνει τα άγρια ζώα επικίνδυνα ανεκτικά προς τον άνθρωπο, γίνεται ενώ υπάρχει άφθονη φυσική τροφή ή εφαρμόζεται αποσπασματικά (εξαπατώντας τα ζώα ότι δήθεν υπάρχει σταθερή τροφή ενώ αργότερα λιμοκτονούν) και με ακατάλληλες τροφές, ενώ οι τροφές που περισσεύουν και μαζεύονται στο νερό (π.χ.,  ψωμιά) αποτελούν εστία μόλυνσης.

H αμερικανική νεροχελώνα Trachemys scripta (δεξιά) ήταν (προτού απαγορευτεί) συνηθισμένο είδος προς πώληση -ως μικρό πράσινο χελωνάκι- στα pet shops. Όταν μεγάλωνε και γινόταν ανεπιθύμητη, οι ιδιοκτήτες της την άφηναν στη φύση, όπου, καθώς αποτελεί ένα σκληροτράχηλο, επιθετικό είδος, δημιούργησε άγριους πληθυσμούς, εκτοπίζοντας τα ντόπια είδη νεροχελώνες, ιδίως τη γραμμωτή νεροχελώνα Mauremys rivulata  (στα αριστερά). To πρώτο οικολογικό μέτρο ήταν, προφανώς, η απαγόρευση εισαγωγής και πώλησής της, χαρακτηριζόμενη ως ισχυρά "χωροκατακτητικό" (invasive) είδος. Από τη στιγμή, όμως, που εξακολουθεί να βρίσκεται στην κατοχή κάποιου, αυτός οφείλει να την κρατήσει ή να τη δώσει σε κάποιο χώρο φιλοξενίας. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να την απελευθερώσει στη φύση. [Στη συγκεκριμένη φωτ. έχουμε την ευκαιρία να θίξουμε και ένα άλλο θέμα: αν καθαρίσουμε τη λιμνούλα της φωτογραφίας  θα πρέπει να βεβαιωθούμε ότι υπάρχουν εναλλακτικές θέσεις για να κάθονται οι νεροχελώνες προτού απομακρύνουμε το λάστιχο του αυτοκινήτου, διότι οι θέσεις "ηλιοθεραπείας"είναι ζωτικής σημασίας για αυτές. Από την άλλη, μπορεί και να αποδειχτεί ότι αυτή ακριβώς η ύπαρξη τεχνητών θέσεων ευνοεί το εισβολικό είδος... Η προστασία της φύσης, από τη στιγμή που έγινε το αρχικό λάθος, δεν είναι εύκολη υπόθεση ούτε μονόδρομος)

Οι απελευθερώσεις, είτε αιχμάλωτων ή κατοικίδιων ζώων (pets) ή ως «εμπλουτισμοί» αποτελούν μια από τις σοβαρότερες απειλές για τη βιοποικιλότητα. Γνωστά παραδείγματα είναι η καταστροφική απελευθέρωση Aμερικανικών Μινκ Neovison vison από φάρμες γουνοφόρων ζώων στην Καστοριά, οι απελευθερώσεις χιλιάδων ατόμων της Αμερικανικής Νεροχελώνας Trachemys scripta που είχαν αγοραστεί ως pets και οι εισαγωγές νέων ειδών ψαριών που εξολοθρεύουν, ως θηρευτές, ανταγωνιστές ή με υβριδισμό, τα πολύτιμα ενδημικά είδη της ελληνικής ιχθυοπανίδας των γλυκών νερών (αυτή είναι υπ. αριθ. ένα απειλή για τα ενδημικά είδη πέστροφας). Η απελευθέρωση οποιουδήποτε ξενικού είδους απαγορεύεται. Ακόμη και η επανεισαγωγή ντόπιων ειδών που εξαφανίστηκαν γίνεται μόνο μετά από σχολαστική τεκμηρίωση. Κι όμως, «εμπλουτισμοί» με «θηράματα» ή «αλιεύματα» εξακολουθούν, παρά τις απαγορεύσεις, να γίνονται με είδη ξενικά (π.χ. μουφλόν, «sport fishes») ή άσχετα με το βιότοπο (π.χ. φασιανοί σε μεσογειακά οικοσυστήματα) ή με είδη που είναι μεν ντόπια, αλλά τα άτομα που εισάγονται προέρχονται από ξένους πληθυσμούς (π.χ. λαγοί, πέρδικες ή πέστροφες προερχόμενα από άλλες γεωγραφικές ζώνες), προκαλώντας γενετική αλλοίωση των ντόπιων πληθυσμών. Κάποιες Κυνηγετικές Οργανώσεις συχνά μετατρέπουν τέτοιες δράσεις σε πολυδιαφημιζόμενες «φιέστες», επομένως εμπίπτουν στα χαρακτηριστικά του «περιβαλλοντικού λαϊκισμού».

Δήθεν έξυπνη "οικολογική λύση" με βιοδιασπωμενο ποτήρι μιας χρήσης που περιέχει σπόρους, ώστε όταν πεταχτεί να φυτρώσουν φυτά (στις Η.Π.Α.). Η διασπορά ξένων και χωροκατακτητικών ειδών φυτών και ζώων αποτελεί κομβικό οικολογικό πρόβλημα σήμερα και η εισαγωγή οποιουδήποτε ξένου σπόρου απαγορεύεται σε όλες τις προστατευόμενες περιοχές. Άρα, χωρίς να προσδιορίζεται ακριβώς τι σπόρους περιέχουν και χωρίς αυστηρούς περιορισμούς και οδηγίες για το πού ακριβώς μπορούν να "φυτευτούν", η χρήση τέτοιων ποτηριών αποτελεί περιβαλλοντικό πρόβλημα και όχι "έξυπνη" λύση. Σε πολλές προστατευόμενες περιοχές και ευαίσθητα οικοσυστήματα (π.χ. αμμόλοφοι) θα ήταν προτιμότερα τα πλαστικά ή σκέτα χάρτινα ποτήρια παρά αυτά τα δήθεν "οικολογικά" (αν δεν υπήρχε άλλη επιλογή). Και, φυσικά, με την χρήση τέτοιων ποτηριών συντηρείται η καταστροφική μόδα των σκευών μίας χρήσης . https://www.enimerotiko.gr/plus/perivallon/viodiaspomena-potiria-mias-chrisis-periechoyn-sporoys-kai-ginontai-dentra-otan-petachtoyn/

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά παραδείγματα ακόμη, π.χ. «περιβαλλοντικές εκδηλώσεις» με μεγάλη σπατάλη πόρων / ενέργειας (χαρτί, ηχητικά, φώτα κ.λπ.) και διαταραχή σε ευαίσθητες περιοχές (συναυλίες σε παραλίες, δάση κ.λπ.), «περιβαλλοντικά πάρκα» με αιχμάλωτα ζώα, «περιβαλλοντικοί σύλλογοι» με άγρια αναπτυξιακές θέσεις (αρκεί να υπάρχει καθαριότητα και πράσινο...), «περιβαλλοντικά θεάματα» οικολογικά απαράδεκτα όπως επιδείξεις με αρπακτικά πουλιά, «περιβαλλοντικά φιλικές εγκαταστάσεις» με γκαζόν και πισίνες στη θέση φυσικών οικοσυστημάτων, «περιβαλλοντικές αναπλάσεις» που στην πραγματικότητα είναι βίαιοι εξωραϊσμοί φυσικών περιοχών με παγκάκια, αποψιλώσεις, πλακοστρώσεις και κάδους απορριμμάτων (οι οποίοι συχνά τοποθετούνται χωρίς προοπτική τακτικού αδειάσματος, με αποτέλεσμα, αντί για υποδομές καθαριότητας, οι κάδοι να αποτελούν εστίες μόλυνσης), «περιβαλλοντική διαχείριση» από άσχετους με καταστροφικές παρεμβάσεις (π.χ., άνοιγμα «μπούκας» σε κλειστούς παράκτιους υγροτόπους), «περιβαλλοντικό επιχειρείν ή καταναλώνειν» με βαρύ οικολογικό αποτύπωμα κ.ο.κ. Όλες αυτές οι δράσεις επικαλούνται «περιβαλλοντικό προφίλ» ενώ, στην πραγματικότητα, έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην άγρια φύση ή προωθούν αντιπεριβαλλοντικές συμπεριφορές. Επίσης, δεσμεύουν πολύτιμους πόρους σε άχρηστα ή δευτερεύοντα έργα, στερώντας τους από τις πρωτεύουσες δράσεις προστασίας και διαχείρισης της φύσης (π.χ. όταν μεγάλο μέρος των πόρων του Πράσινου Ταμείου πηγαίνει σε μονοπάτια).

Αντιμετωπίζοντας τον λαϊκισμό

Σχεδόν για όλα τα αρνητικά παραδείγματα που αναφέραμε υπάρχουν αντίστοιχα θετικά, από άτομα ή φορείς που, εκτός από ευαισθησία, διέθεταν γνώση και υπευθυνότητα. Ποιος, όμως, θα διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στο σωστό και το λάθος για την άγρια φύση; Π.χ., ανάμεσα στον καθαρισμό που «ξύρισε» και έκανε μια παραλία να "λάμπει" και στον καθαρισμό που άφησε στη θέση τους τα χόρτα και τα φύκια;

Ο περιβαλλοντικός λαϊκισμός και η αντίστοιχη περιβαλλοντική δημαγωγία αντιμετωπίζονται (μετριάζονται) μόνο όταν οι αποδέκτες, οι πολίτες, αποκτήσουν ένα βασικό επίπεδο περιβαλλοντικού αλφαβητισμού, δηλαδή γνώσεις και δεξιότητες. Αυτή, άλλωστε, είναι σήμερα η θεμελιώδης προϋπόθεση συνύπαρξης του ανθρώπου με την άγρια φύση. Ευθύνη όσων εμπλέκονται με εκπαίδευση-επικοινωνία, ειδικά της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, είναι να περάσουν από το εύκολο στάδιο της ευαισθητοποίησης στη δύσκολη μάχη κατά του περιβαλλοντικού αναλφαβητισμού. Για τη φύση δεν μετρούν οι καλές προθέσεις. Μετρούν οι καλές συμπεριφορές.

Τουλάχιστον, κάθε φορά που θέλουμε να δράσουμε ή να χρηματοδοτήσουμε «για το περιβάλλον», ας τηρούμε τη λογική σειρά: α) ποιο είναι το «αντικείμενο προστασίας», β) ποιο είναι το πρόβλημα που χρειάζεται επίλυση, γ) πώς θα το πετύχουμε. Τόσο απλό, τόσο δύσκολο...

Ρόλος της εκπαίδευσης δεν είναι να συγκινήσει αλλά να διδάξει. 
Π.χ., τι συμβαίνει στη μεσογειακή φύση μετά την πυρκαγιά (εδώ, ριζοβλάστημα από πουρνάρι, τρεις μήνες μετά την πυρκαγιά)

 

Η εφευρετικότητα των περιβαλλοντικών λαϊκιστών, δημαγωγών και καιροσκόπων είναι αστείρευτη. Αθήνα, πλατεία Ομονοίας, Μάιος 2021. Ο Δήμος Αθηναίων υπαινίσσεται ότι υποκατέστησε 30 δέντρα με 4 συσκευές. Δηλαδή τα δέντρα είναι απλά μηχανές καθαρισμού αέρα και παροχής οξυγόνου και ούτε λόγος για το ελάχιστο πράσινο της πρωτεύουσας και την ευρύτερη οικολογική σημασία των δέντρων. Φωτ. Ματίνα Κατσιβελη (η οποία ορθά παρατηρεί σε δημόσιο post, ότι "30 δέντρα ισοδυναμούν με 30 δέντρα και τίποτε άλλο").

Μεγάλη τράπεζα προβάλλει το περιβαλλοντικό προφίλ της υιοθετώντας βιοδιασπώμενες κάρτες. Δηλαδή μια ασήμαντη λεπτομέρεια σε σχέση με το τι πραγματικά μπορεί να κάνει μια τράπεζα για το περιβάλλον (π.χ. να μειώσει τα επιτόκια για φιλικές στο περιβάλλον επενδύσεις). Η καμπάνια λαϊκίζει ακόμη περισσότερο χρησιμοποιώντας εύκολα κλισέ: έναν ποδηλάτη και ένα αμερικανικό (ξένο και εισβολικό στην Ευρώπη) ρακούν.