Σάββατο 10 Ιουνίου 2017

Περιβαλλοντικός λαϊκισμός

Όταν η «δράση για το περιβάλλον» χωρίς γνώση και κανόνες κάνει ζημιά στην άγρια φύση



Το «περιβάλλον» ως προβολή

H «προστασία του περιβάλλοντος», όπως κάθε δημοφιλής θέση ή τάση, συχνά γίνεται αντικείμενο λαϊκιστικής εκμετάλλευσης και δημαγωγίας (άλλοτε απλά για προβολή, άλλοτε για οικονομικό όφελος). Αυτό ίσως είναι ένα αναπόφευκτο τίμημα όταν μια ιδέα παύει να είναι περιθωριακή. Ωστόσο, ο λαϊκισμός, εστιάζοντας μόνο στο συναίσθημα, δημιουργεί δύο ειδών προβλήματα.

Πρώτον, βαυκαλίζει το κοινό με εντυπώσεις αντί για πράξεις. Για παράδειγμα, στη διαχείριση απορριμμάτων συχνά βλέπουμε κρατικές, δημοτικές και περιφερειακές αρχές, παράγοντες, φορείς και χορηγούς να εμμένουν σε «φιέστες» (π.χ. εκδηλώσεις ανακύκλωσης), ευφυείς καινοτομίες (π.χ. μηχανές που καταπίνουν αλουμινένια κουτιά, "σπιτάκια" ανακύκλωσης κ.λπ.) ή ελκυστικές πινακίδες και καθηλωτικά σποτ (π.χ., για το χρόνο αποδομής των απορριμμάτων ή για τα πλαστικά στους ωκεανούς). Αντί να υλοποιήσουν τις υποχρεώσεις τους για άμεση καθολική εφαρμογή του διαχωρισμού των απορριμμάτων (που αποτελεί την προϋπόθεση για γίνει ανακύκλωση), κάτι που απαιτεί μέτρα όπως σχολαστική νομοθεσία, αυστηρούς (άρα όχι δημοφιλείς) κανονισμούς καθαριότητας, ουσιαστικές υποδομές και υπεύθυνη, «πόρτα – πόρτα» εκπαίδευση των δημοτών σε κάθε Δήμο, επιλέγουν τις εύκολες εντυπώσεις.

Το δεύτερο πρόβλημα με τον «περιβαλλοντικό λαϊκισμό» είναι ότι προάγει τον αυθορμητισμό και υποτιμά το ρόλο της λογικής και της επιστήμης. Έτσι, παραβλέπει τις επιπτώσεις που κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει στη φύση. Η δήλωση «οικολογικής ευαισθησίας» θεωρείται αυτόχρημα «απαλλαγή περιβαλλοντικών όρων» και συχνά οδηγεί σε δράσεις όχι απλά περιττές αλλά επιζήμιες.


Ο Περιβαλλοντικός λαϊκισμός κάνει ζημιά στην άγρια φύση.

Θα εξετάσουμε δύο παραδείγματα δημοφιλών περιβαλλοντικών δράσεων (που συχνά διοργανώνονται ως μαζικά «events», με συμμετοχή σχολείων, φορέων και εθελοντών) που μπορεί να έχουν αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις αν υλοποιηθούν χωρίς όρους. Αυτά είναι οι καθαρισμοί σε φυσικές περιοχές και οι δεντροφυτεύσεις καμένων περιοχών. Σίγουρα, αυτές συχνά οργανώνονται με ειλικρινείς προθέσεις «να κάνουν κάτι για το περιβάλλον», να ενεργοποιήσουν αρχές και κοινωνία ή να εισάγουν μαθητές και νέους στην εθελοντική δράση. Όσο, όμως, σπουδαίος και αν είναι ο στόχος, όταν αγνοούμε βασικά δεδομένα για την άγρια φύση ή εστιάζουμε μόνο στο θυμικό και στο συμβολισμό (με έμφαση στη δημοσιότητα ή τη μαζικότητα της συμμετοχής - αντιγράφοντας, δηλαδή, μεθόδους των λαϊκιστών) μπορεί να προκαλέσουμε πρόβλημα.

Α. Καθαρισμοί σε φυσικές περιοχές, ιδίως παραλίες και υγρότοπους. Αυτοί συχνά χάνουν ακόμη και τον οικολογικό συμβολισμό τους και γίνονται το περιβαλλοντικό άλλοθι των υπευθύνων καθαριότητας της περιοχής (π.χ. Δήμοι) ή των διοργανωτών δραστηριοτήτων που βλάπτουν το περιβάλλον (π.χ. μαζικές εκδηλώσεις σε ευαίσθητες προστατευόμενες περιοχές). Επίσης, στρεβλώνουν το νόημα του περιβαλλοντικού ακτιβισμού, φτάνοντας στο σημείο οι μαθητές να θεωρούν ότι στις εκδηλώσεις για το περιβάλλον (ειδικά την 5η Ιουνίου) «μαζεύουμε σκουπίδια». Ωστόσο, όπως είπαμε, εδώ μας απασχολούν τα λάθη κατά την υλοποίηση των καθαρισμών που προκαλούν ζημιά στην φύση.

Καθαρισμός παραλίας στις εκβολές του ρέματος Ραφήνας. Ιούνιος 2017. Μια κυριολεκτικά καταστροφική επέμβαση λόγω της μεθόδου και της εποχής που έγινε. Φωτ. Χλόη Μαυρουδη.

Τα λάθη συμβαίνουν ιδίως στις παραλίες, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως πλαζ και όχι ως οικοσυστήματα, ακόμη και όταν προστατεύονται επίσημα, π.χ. ως μέρος αμμόλοφων ή ως παραλιακό τμήμα υγροτόπων (συχνά και τα δύο). Επίσης, πολλοί αγνοούν ότι στις παραλίες σταθμεύουν ή φωλιάζουν κάποια απειλούμενα είδη πουλιών (απειλούμενα, ακριβώς επειδή ζουν σε παραλίες, στις οποίες κάποτε δεν πατούσε κανείς, ενώ σήμερα είναι πολύβουες πλαζ).

Όταν, λοιπόν, «καθαρίζουμε» μια φυσική περιοχή με λάθος τρόπο ή σε λάθος εποχή μπορεί να συμβούν τα εξής αρνητικά για τη φύση: 

1. Απομάκρυνση, μαζί με τα σκουπίδια, και φυσικών στοιχείων που θεωρούνται ανεπιθύμητα σύμφωνα με την κρατούσα ανθρώπινη «αισθητική», όπως ξύλα, πεσμένοι κορμοί, κλαδιά, σωροί από φύλλα ποσειδωνίας, καλάμια, ρίζες, μεγάλες πέτρες. Αυτά μπορεί να μην "αρέσουν" σε πολλούς, ωστόσο αποτελούν δομικό υλικό του οικοσυστήματος, προσφέρουν καταφύγιο ή τροφή σε πολλά ζώα, προστατεύουν την ακτή από διάβρωση, ενώ προσφέρουν πολύτιμο οργανικό υλικό σε αμμώδη παράκτια οικοσυστήματα, που το έχουν ανάγκη.

Αριστερά: Φυσικά υλικά (ξύλα, καλάμια, φύκια κ.λπ.) που από τον θαλάσσιο κυματισμό έχουν συγκεντρωθεί στην παραλία της Αλυκής Αιγίου. Δεξιά: η γειτονική πλαζ (η θέση της αριστερής φωτογραφίας είναι στο βάθος της εικόνας). Αυτά τα υλικά αποτελούν βασικό δομικό υλικό της (κατά τα άλλα σαθρής) ακτής (που σταδιακά  "χώνονται"  και ενσωματώνονται στην παραλία). Επιπλέον, η "λωρίδα" αυτή αποτελεί ενδιαίτημα για αρκετά είδη πουλιών, και ειδικά για φώλιασμα Θαλασσοσφυριχτών και Νανογλάρονων. Όπως βλέπουμε στην δεξιά φωτ., ξεκίνησε "καθαρισμός" που αφαίρεσε τα φυσικά υλικά. Τελικά περιορίστηκε στην πλαζ και δεν προχώρησε στην φυσική παραλία (μετά από παρέμβαση). 

2. Καταστροφή φυσικής βλάστησης (θάμνοι, φρύγανα, πόες) είτε με ποδοπάτημα ή εκούσια, π.χ., για «αντιπυρική» προστασία. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, έτσι καταστρέφεται ενδιαίτημα άγριας πανίδας, ιδίως ερπετών (των μεγάλων αδικημένων της ελληνικής φύσης).

3. Όχληση άγριων ζώων, ιδίως πουλιών, που τρέφονται ή ξεκουράζονται στις παραλίες.

4. Καταστροφή φωλιών και νεοσσών πουλιών που φωλιάζουν στο έδαφος (χαραδριοί, νανογλάρονα, νεροχελίδονα, κορυδαλλοί κλπ.) ή στις όχθες (πάπιες, φαλαρίδες, καλαμοκάναδες κλπ.) λόγω όχλησης, ποδοπατήματος ή απομάκρυνσης αντικειμένων που παρέχουν κάλυψη. Οι καθαρισμοί σε παραλίες κατά την ημέρα περιβάλλοντος (5 Ιουνίου) γίνονται στο μέσο της πιο ευαίσθητης εποχής για τα παραπάνω είδη και συχνά προκαλούν σημαντικό πρόβλημα στα πουλιά που φωλιάζουν.

Ζευγάρι Νανογλάρονα Sternula albifrons στη Λέσβο, σε χώρο αναπαραγωγής.
Φωτ.Frank Wood από την σελίδα Lesvos Birders

Ζευγάρι Ποταμογλάρονα Sterna hirundo στο Καλοχώρι, κοντά στη Θεσσαλονίκη σε τάισμα στα πλαίσια του "φλερτ" πριν το ζευγάρωμα. Το λάστιχο αυτοκινήτου στο οποίο κάθονται τα γλαρόνια σαφώς δεν έπρεπε να πεταχθεί εκεί. Ωστόσο, από τη στιγμή που έμεινε στη θέση του, τα πουλιά το επέλεξαν ως μια ασφαλή θέση. Επιπλέον, το λάστιχο έχει εποικιστεί από υδρόβιους οργανισμούς, στους οποίους προσφέρει σταθερό υπόστρωμα για να αναπτυχθούν. Το λάστιχο πρέπει κάποια στιγμή να απομακρυνθεί, όχι, όμως κατά την εποχή στην οποία τα πουλιά το έχουν ανάγκη. Επίσης, πρέπει να υπάρξει μέριμνα ότι υπάρχουν (ή, αν δεν υπάρχουν, θα τοποθετηθούν) εναλλακτικές θέσεις για να κάθονται τα πουλιά (π.χ. ξύλινοι πάσσαλοι, τεχνητές νησίδες) . Φωτ. Γιώργος Αλεξανδρής 

Ποταμοσφυριχτής Charadrius dubius σε θέση αναπαραγωγής σε παραλία της Κρήτης. Όπως σε πολλά ακόμη είδη πουλιών, οι φωλιές βρίσκονται στο έδαφος και βασίζονται στην παραλλαγή για την προστασία τους. Κάθε υλικό στην εικόνα αποτελεί πλέον μέρος του ενδιαιτήματος του πουλιού και κάθε παρέμβαση θα θέσει το φώλιασμα σε κίνδυνο. Συμφωνούμε ότι το δοχείο από σπρέι και τα πλαστικά καλαμάκια (όχι τα κομμάτια από φυσικά καλάμια) που φαίνονται στην εικόνα πρέπει να απομακρυνθούν. Όμως, αφού αυτό δεν έγινε ΠΡΙΝ ξεκινήσει το φώλιασμα (αρχές Απριλίου), πρέπει να περιμένουμε να γίνει ΜΕΤΑ το πέρας της αναπαραγωγής (κατά προτίμηση, μετά τα μέσα Σεπτεμβρίου).  Αν επιμείνουμε να καθαρίσουμε αυτό το σημείο κατά την περίοδο φωλιάσματος, θα υπάρξει καταστροφική όχληση, μπορεί να απομακρύνουμε κάποιο αντικείμενο που παρέχει ζωτική κάλυψη στην φωλιά ή στους νεοσσούς (απώλεια που δεν μπορεί να αναπληρωθεί εν μέσω αναπαραγωγής) και υπάρχει πάντα και ο κίνδυνος από ποδοπάτημα. Φωτ. Μιχάλης Δρετάκης

Νεοσσός Νανογλάρονου καλύπτεται ώστε να μην δίνει στόχο σε θηρευτές. Καμία απομάκρυνση υλικού - έστω και "σκουπιδιού"- δεν πρέπει να γίνει από τον χώρο αυτό κατά την διάρκεια της αναπαραγωγής. Σε μια ανάλογη περίπτωση στην Αλυκή Αιγίου, ένας νεοσσός Νανογλάρονου επί μια σειρά ημερών έβρισκε κάλυψη σε ένα τσακισμένο κουτί από αναψυκτικό. Φωτ. Jake Fiennes


Σωστά οργανωμένος καθαρισμός στην Αλυκή Αιγίου στα τέλη Σεπτεμβρίου


Η ίδια σκηνή, αν ελάμβανε χώρα, αντί για τέλη Σεπτεμβρίου, τον Ιούνιο, θα ισοδυναμούσε με τεράστια όχληση στα πουλιά που φώλιαζαν, καταστροφή φωλιών και βλάστησης.