Η σύγκρουση που ακόμη δεν έγινε

Η "κρίση" είναι ευκαιρία να ανατρέψουμε το αδιέξοδο, ληστρικό και άδικο μοντέλο «ανάπτυξης» που ακολουθούσαμε και όχι να το υπερασπιζόμαστε μέχρι τέλους. Είναι η ώρα της σύγκρουσης ανάμεσα στην βιωσιμότητα και την καταστροφή, και όχι ανάμεσα σε «φιλελευθερισμό-σοσιαλισμό», «αριστερά - δεξιά», «μνημόνιο - αντιμνημόνιο» κ.λπ. Η διαχωριστική γραμμή σήμερα δεν έχει σχέση με τις παραδοσιακές αντιπαραθέσεις για το μοίρασμα του πλούτου: Ήρθε η ώρα να αρνηθούμε την ληστεία του πλανήτη, όχι να διεκδικούμε το μερτικό μας από αυτήν...

Η παραβολή…

Η παραβολή είναι γνωστή: ένα αυτοκίνητο με χαλασμένα φρένα και τιμόνι κατευθύνεται προς τον γκρεμό. Κάποια στιγμή, χαλάει και ο κινητήρας και το αυτοκίνητο σταματά. Οι επιβαίνοντας βγαίνουν έξω και, αντί να επισκευάσουν τα φρένα και το τιμόνι, επισκευάζουν γρήγορα τον κινητήρα και συνεχίζουν την πορεία προς τον γκρεμό. Δεν αξιοποιούν την ευκαιρία που τους έδωσε η «βλάβη» για να σωθούν.

Η κρίση που σίγουρα θα ερχόταν

Η κρίση στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο είναι η αναπόφευκτη κατάληξη των αφύσικων ρυθμών «ανάπτυξης». Πρόκειται για τις ολοένα πιο βίαιες ανακατατάξεις που προκαλούνται κατά τη διεκδίκηση μιας «ευημερίας» που όχι μόνο δεν επαρκεί για όλους, αλλά ούτε είναι βιώσιμη για τους λίγους.

Οι οικολόγοι λένε εδώ και χρόνια ότι κάποια στιγμή το στιλ ευημερίας που είχαμε συνηθίσει (σε διατροφή, αναψυχή, μετακινήσεις, ταξίδια, κατοικία κλπ.) θα αρχίσει να χάνεται, διότι στηρίζεται σε ένα μη-βιώσιμο μοντέλο επιταχυνόμενης «διόγκωσης» στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών το οποίο αποκαλούμε «ανάπτυξη». Η κατάρρευση αυτού του μοντέλου συμπαρασύρει όχι μόνο τις "πολυτέλειες", αλλά και τα στοιχειώδη κοινωνικά αγαθά όπως η περίθαλψη, η ασφάλιση, το ηλεκτρικό ρεύμα, το τρεχούμενο νερό, τα οποία συνήθως έχουν σχεδιαστεί χωρίς μέριμνα βιωσιμότητας.

Παρά τις ολοένα αυξανόμενες επισημάνσεις του αδιεξόδου (και υπό την διογκούμενη απειλή της κλιματικής κρίσης), ο πλανήτης δεν αλλάζει αφήγημα. Σχεδόν όλοι, ανεξάρτητα "ιδεολογίας" (είτε αναπολούν το παρεμβατικό κοινωνικό κράτος της κοινωνικής συναίνεσης και της μεταπολεμικής ευημερίας, είτε πιστεύουν άδολα στην φιλελεύθερη "laissez-faire" προσέγγιση, είτε αποδέχονται την επιβαλλόμενη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, είτε ονειρεύονται έναν "λαϊκό" έλεγχο της παραγωγής και κατανάλωσης, ή, τέλος, εντυπωσιάζονται από τις άγριες οικονομικές επιδόσεις της Κίνας και άλλων άλλοτε "τριτοκοσμικών" χωρών), όλοι συνδέονται με την κοινή πίστη ότι η ανάπτυξη είναι η απάντηση στην κρίση. Ωστόσο, το πρόβλημα είναι ακριβώς αυτή η "ανάπτυξη" ή, έστω, οι αφύσικοι ρυθμοί ανάπτυξης. 

Οι ρυθμοί ανάπτυξης πάνω στους οποίους στηρίζεται η ευημερία του "αναπτυγμένου κόσμου" δεν μπορούν να διατηρηθούν επ΄ αόριστο για τρεις βασικούς λόγους:

- Πρώτον, βασίζονται στην συνεχώς διογκούμενη καταλήστευση των πόρων του πλανήτη, οι οποίοι λιγοστεύουν και κάποια στιγμή θα τελειώσουν.

- Δεύτερον, έχουν τεράστιες επιπτώσεις στο περιβάλλον (εκπομπές αερίων θερμοκηπίου και υπερ-θέρμανση του πλανήτη, καταστροφή οικοσυστημάτων, εξαφάνιση ειδών κλπ.), οι οποίες μεσο- και μακροπρόθεσμα έχουν μεγαλύτερο κόστος από τα κέρδη της «ανάπτυξης».

- Τρίτον, πρόκειται για μια ευημερία που αρκεί το πολύ για μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια κατοίκων του πλανήτη (ένα μεγάλο μέρος του «αναπτυγμένου» κόσμου και μιας ελίτ στις υπόλοιπες χώρες). Κάποια στιγμή, τα δισεκατομμύρια των υπόλοιπων κατοίκων του πλανήτη που ζούσαν με ένα ξεροκόμματο ζητούν (δικαίως, φυσικά!) το μερτικό τους.

Αυτή η γρήγορη, άγρια, αδιέξοδη ανάπτυξη είναι το ιδεολογικό υπόβαθρο του επιβαλλόμενου νεοφιλελευθερισμού (και, γενικά, της κυριαρχίας της οικονομίας στην πολιτική), το «ναρκωτικό» στο οποίο έχουν εθιστεί οι ηγέτες του τυχοδιωκτικού καπιταλισμού (που, όπως και οι ναρκομανείς, δεν ενδιαφέρονται για το «μετά»), το μέσο ηγεμονίας των ισχυρών κρατών, το άλλοθι της βαρβαρότητας του «οικονομικού θαύματος» της Κίνας, ο τροφοδότης των καρτέλ και της παγκόσμιας διαφθοράς, φοροαποφυγής και παραοικονομίας. Επιπλέον, σε εθνικό επίπεδο, αυτή η τρελή πορεία φέρνει σε απόγνωση τις κοινωνίες, οι οποίες δεν μπορούν να προσαρμοστούν στην διόγκωση του κόστους ζωής και περίθαλψης, στην κατάρρευση του ασφαλιστικού συστήματος και του κοινωνικού κράτους, στη διάλυση της κοινωνικής συνοχής, στην ερήμωση των χωριών κ.ο.κ.

Η κατάρρευση αυτού του μοντέλου είναι δεδομένη παρά τα "αναπτυξιακά ιντερλούδια" και άσχετα με το αν επιταχύνεται σε αδύναμες και γεωπολιτικά ευάλωτες χώρες, όπως η Ελλάδα, ή καθυστερεί σε ισχυρές και γεωπολιτικά θωρακισμένες χώρες (π.χ. ΒΔ. Ευρώπη, Β. Αμερική - των οποίων οι φιλελεύθερες δημοκρατίες ταμπουρώνονται για να περιφρουρήσουν, μάταια, την ευημερία τους). Αν δεν επιβραδυνθούν με συντεταγμένο τρόπο οι ρυθμοί «ανάπτυξης», η κατάληξη (πριν ή μαζί με την περιβαλλοντική καταστροφή) θα είναι οι πρωτόγνωρων διαστάσεων κοινωνικές-γεωπολιτικές ανακατατάξεις και ο πόλεμος. Για όλους.

Οργανωμένες αντιδράσεις υπάρχουν, όπως το κίνημα ενάντια στην Παγκοσμιοποίηση, οι κινητοποιήσεις μετά την κρίση του 2008, το κίνημα Occupy, οι αντιδράσεις στους G20. Γρήγορα όμως αυτές αποκόπτονται από την οικολογική τους διάσταση, δηλαδή την υπεράσπιση της βιωσιμότητας του πλανήτη, και μετατρέπονται σε κινήματα αμφισβήτησης του νεοφιλελευθερισμού, του κοινωνικού αυταρχισμού, του τυχοδιωκτικού καπιταλισμού και των κοινωνικών ή γεωπολιτικών ανισοτήτων. Θέτουν στο στόχαστρο την άδικη αναδιανομή του πλούτου, την κοινωνική αδικία και το διευρυνόμενο χάσμα στα άκρα του βιοτικού επιπέδου, ιδίως τη σκανδαλώδη συγκέντρωση πλούτου και ισχύος σε πολύ λίγους, και δεν θίγουν το μέσο βιοτικό επίπεδο του ανεπτυγμένου κόσμου, το οποίο παραμένει πολύ ψηλότερο από των υπολοίπων, είναι ηθικά επαχθές (αφού βασίζεται σε ληστεία) και μαθηματικά αδύνατο να μοιραστεί σε όλο τον πλανήτη. Για παράδειγμα, το δημοφιλές σύνθημα του Occupy the Wall Street "είμαστε το 99%" αποδίδει μεν εύστοχα το χάσμα ανάμεσα στην πλουτοκρατία (το 1%) και την υπόλοιπη κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα αποκρύπτει το ότι και αυτό το 99% των πολιτών του ανεπτυγμένου κόσμου (τουλάχιστον το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών) φέρει μεγάλη ευθύνη για την καταλήστευση του πλανήτη (αν όχι ως ενεργοί καπιταλιστές οι ίδιοι, σίγουρα ως καταναλωτές προϊόντων και υπηρεσιών).

Όσο τα κινήματα δεν θίγουν τη ρίζα του κακού, δηλαδή το Δυτικό lifestyle, δεν ιδρώνει το αυτί του σημερινού τυχοδιωκτικού καπιταλισμού διότι αυτός υπηρετεί πιστά αυτό ακριβώς το lifestyle. Για αυτόν το λόγο υπάρχει! Ξέρει ότι, στην πραγματικότητα, κανείς από εκείνους που απολαμβάνουν το Δυτικό lifestyle δεν έχει λόγο να τον ανατρέψει. Γιατί να κλονίσεις το σύστημα που σου εξασφαλίζει ενέργεια, φυσικούς πόρους, φθηνή εργασία και ζωτικό χώρο; Πώς αλλιώς θα στηριχθεί η γενικευμένη αυτοκίνηση και η καθημερινή κατανάλωση ζωικών πρωτεϊνών, τροπικών αγροτικών προϊόντων (π.χ. μπανάνες) και χιλιάδων προϊόντων ομορφιάς, υγιεινής, ένδυσης; Υπάρχει καλύτερο «σύστημα» για να τροφοδοτεί με άφθονες και φθηνές πρώτες ύλες και υπηρεσίες τη "Δύση"; Μπορείς να εξασφαλίζεις ευνοϊκές εμπορικές συμφωνίες και νομοθεσία για τα αγαθά που θέλεις χωρίς να χειραγωγείς κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμούς; Πώς θα έχεις φτηνή σόγια και φοινικέλαιο για τα χιλιάδες καθημερινά προϊόντα στα ράφια αν δεν καταπνίξεις τις αντιδράσεις και δεν εκχερσώσεις τροπικά δάση; Πώς θα εξασφαλίσεις γη, πόρους και εργαζόμενους στις «τρίτες χώρες» για να έχεις φθηνά τουριστικά πακέτα και αγαθά;

Η σύγκρουση που σίγουρα χρειάζεται

Αν πραγματικά θέλουμε να σώσουμε τον πλανήτη και τις επόμενες γενιές πρέπει, πρώτα να ανατρέψουμε την παγκόσμια πίστη στη μη-βιώσιμη, άγρια «ανάπτυξη» (η οποία δεν είναι αληθινή «πρόοδος», αλλά συντηρείται με τα πανίσχυρα εργαλεία της διαφήμισης και των δεξιοτεχνών της κοινωνικής ψυχολογίας και της life style βιομηχανίας θεάματος). Σε αυτή την ανατροπή βρίσκεται η ριζοσπαστική πρόταση της οικολογίας.

Σε αντίθεση με την οικολογία, η «αριστερά» και τα «ριζοσπαστικά κινήματα» εγκλωβίζονται στο αδιέξοδο της «ταξικής» ανατροπής του καπιταλισμού και του νεοφιλελευθερισμού, χωρίς σχέδιο βιωσιμότητας. Η οικονομική πολιτική που προτείνουν (ή εφαρμόζουν αν γίνουν κυβέρνηση, ιδιαίτερα στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο) προσβλέπει πάλι στη γρήγορη «ανάπτυξη». Συνήθως, δε, επιδιώκουν να καρπωθούν μέρος από την επαχθή πλούτο της Δύσης (και απλά να τον μοιράσουν δικαιότερα, σε στιλ Ρομπέν των δασών) με εξαγωγές προϊόντων, εμπορικές διευκολύνσεις και τουρισμό. Ακόμη χειρότερα, προσβλέπουν στα κεφάλαια της Δύσης εξάγοντας πρώτες ύλες και ενέργεια - τροφοδοτώντας, δηλαδή, το «τέρας» για να συνεχίσει να αναπτύσσεται. Το αποτέλεσμα είναι πάντα το ίδιο: καταλήστευση φυσικών πόρων, περιβαλλοντικές καταστροφές, αδικία, εκμετάλλευση κ.λπ…

Η πραγματική σύγκρουση, η μάχη του "καλού" με το "κακό", δεν είναι ταξική. Στην πραγματική σύγκρουση που έχει ανάγκη ο πλανήτης δεν υπάρχουν «δεξιοί» και «αριστεροί», φτωχοί και πλούσιοι, 1 και 99%. Ο διαχωρισμός είναι ανάμεσα σε εκείνους που πιστεύουν στην επαχθή ευημερία και εκείνους που πιστεύουν στη βιωσιμότητα. Υπάρχουν, για παράδειγμα, εκείνοι:

- που πιστεύουν στο πετρέλαιο (είτε το εκμεταλλεύεται ο λαός, είτε οι πολυεθνικές) και εκείνοι που πιστεύουν στην απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα.

- που θέλουν αυτοκίνητα και δρόμους (είτε με φθηνά καύσιμα και διόδια για τον κοσμάκη, είτε ακριβά για την ολιγαρχία) και εκείνοι που θέλουν μέσα μαζικής μεταφοράς και σιδηρόδρομο και θεωρούν ότι οι δρόμοι είναι αρκετοί.

- που επιθυμούν άφθονη ενέργεια (είτε φθηνή για το λαό, είτε προνομιακά για τους βιομηχάνους) και εκείνοι που ζητούν φρένο και εξοικονόμηση στην κατανάλωση ενέργειας.

- που πιστεύουν ότι πρέπει να χτίσουμε οπουδήποτε (είτε ένα σπίτι για τον καθένα, είτε βίλες για τους λίγους) και εκείνοι που θέλουν να απαγορευτεί η εκτός σχεδίου δόμηση.

- που απαιτούν να «αξιοποιήσουμε» τις περιοχές φυσικού κάλους (είτε για το λαό, είτε για «πεντάστερα all inclusive») κι εκείνοι που πιστεύουν ότι οι παρθένες φυσικές περιοχές είναι για την άγρια φύση.

- που θέλουν «εκμετάλλευση» όλων των φυσικών μας πόρων (είτε για τις τοπικές κοινωνίες, είτε για λίγους επενδυτές) κι εκείνοι που λένε ότι κάποιοι φυσικοί πόροι πρέπει να μείνουν εκεί που βρίσκονται, "αναξιοποίητοι".

- που είναι απλώς «καταναλωτές» (είτε για φθηνά προϊόντα, είτε για προϊόντα πολυτελείας) και εκείνοι που λαμβάνουν υπόψη περιβαλλοντικούς και ηθικούς περιορισμούς στο τι καταναλώνουμε (π.χ. λαχανικά εκτός εποχής, προϊόντα καταστροφής τροπικών δασών ή εκμετάλλευσης παιδικής εργασίας κ.λπ...).

- που επιθυμούν φθηνό και ελεύθερο νερό (είτε για όλους, είτε για λίγους) και εκείνοι που ζητούν εξοικονόμηση, περιορισμό της σπατάλης και ρεαλιστική κοστολόγηση του νερού.

- που θέλουν να «αξιοποιήσουμε» τα νερά μιας πηγής εξαφανίζοντας το σπάνιο ενδημικό ψαράκι που ζει σε αυτήν (είτε για να υδροδοτήσουμε εργατικές κατοικίες, είτε για τις πισίνες των πλουσίων) και εκείνοι θέλουν να σώσουμε το μοναδικό αυτό είδος.

- που θέλουν ελεύθερο ερασιτεχνικό ψάρεμα για να «ξεσκάει» ο κόσμος (είτε με το μικρό βαρκάκι, είτε με πανάκριβα σκάφη και εξοπλισμό) και εκείνοι που ζητούν αυστηρούς περιορισμούς στο ερασιτεχνικό ψάρεμα διότι αν συνεχίσουμε έτσι θα χαθεί και το τελευταίο ψάρι.

- Και τόσα ακόμη……

Και η κρίση ήρθε, αλλά…

Με την κρίση, λοιπόν, μας δίνεται η ευκαιρία για αλλαγή πορείας. Αντί να αγωνιζόμαστε να επαναφέρουμε το στιλ ζωής που μας οδηγούσε στον γκρεμό, μπορούμε να αρχίσουμε να μιλάμε για αλλαγή στην κατανάλωση, για εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας, για περιορισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, για αξίες που στηρίζονται στα συλλογικά αγαθά και όχι αποκλειστικά στην αγοραστική δύναμη. Αντί να δαιμονοποιούμε την λιτότητα (που ταυτίζεται κακώς με την «αυστηρότητα» - “austerity”) και την ύφεση, μπορούμε να σχεδιάσουμε μια συντεταγμένη πορεία προς ένα πιο λιτό βίο και «ύφεση» στους ρυθμούς «ανάπτυξης».

Για να δώσουμε ένα μόνο παράδειγμα, η συχνή κατανάλωση κρέατος είναι καταστροφική για τον πλανήτη. Η εκτροφή αδιανόητα τεράστιων αριθμών ζώων (μόνο οι χοίροι και τα βοοειδή φτάνουν τα δύο δισεκατομμύρια) προκειμένου να τραφούν 10-15 εκατοντάδες εκατομμύρια υπεραρπακτικών (οι υπόλοιποι άνθρωποι τρώνε σπάνια κρέας) δεσμεύει τεράστιους φυσικούς πόρους και αποτελεί βασική αιτία της κλιματικής αλλαγής. Το ότι το κρέας είναι φθηνό οφείλεται στο ότι δεν συνυπολογίζουμε αυτό το τεράστιο κόστος. Γιατί να μην μιλήσουμε τώρα για σοβαρή ελάττωση στην κατανάλωση κρέατος, αντί να διαμαρτυρόμαστε για αύξηση της τιμής ή να ζητάμε αύξηση της εγχώριας παραγωγής;

Μέσα σε 10.000 χρόνια (από τότε που τέλειωσε η τελευταία περίοδος παγετώνων και ξεκίνησε η σύγχρονη εποχή για τον άνθρωπο - το λεγόμενο "Ολόκαινο") το μεγαλύτερο μέρος της βιόμαζας των χερσαίων σπονδυλωτών του πλανήτη έχει μετατραπεί σε κτηνοτροφικά ζώα (όλα τα άγρια ζώα είναι μόλις το 1%). Η εκτροφή όλων αυτών των ζώων προκειμένου να τραφεί το δικό μας υπερσαρκοφάγο είδος δεσμεύει κολοσσιαία μέρη από τους φυσικούς πόρους και την ενέργεια του πλανήτη.  Με την ραγδαία ανάπτυξη των υδατοκαλλιεργειών, πάμε να κάνουμε το ίδιο και στην θάλασσα. Μια παγκόσμια μείωση στην κατανάλωση κρέατος θα εξοικονομήσει πολύτιμη ενέργεια και φυσικούς πόρους, όπως και φυσικές εκτάσεις που τώρα καλλιεργούνται για ζωοτροφές.

Αντί γι αυτά, η κουβέντα για πιο βιώσιμα μοντέλα διαβίωσης και παραγωγής μόλις που ακούγεται. Η κοινωνία αισθάνεται ότι δεν μπορεί να βρει την "άκρη του νήματος" που θα την οδηγήσει σε λύσεις. Πάνω από όλα, δεν έχει την ψυχραιμία να διακρίνει ότι μέσα σε αυτό το "συνονθύλευμα ευζωίας" που καταρρέει υπήρχαν, μαζί με τα βασικά κοινωνικά αγαθά, και (πολλές) περιττές πολυτέλειες. Αν μπορούσε να γίνει αυτή η διάκριση, θα μπορούσαμε, τουλάχιστον για αρχή, να εστιάσουμε στα ουσιώδη και να τα υπερασπιστούμε με περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας. Για παράδειγμα, να αντιδράσουμε στην αύξηση στις τιμές των εισιτηρίων στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και όχι στην αύξηση της φορολογίας στα σκάφη αναψυχής. Στην αύξηση του κόστους παραγωγής στα αγροτικά προϊόντα και όχι στο άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων. Στην απώλεια των συλλογικών αγαθών (που κάνει φτωχότερο το σύνολο της κοινωνίας) και όχι στην αύξηση του κόστους εστίασης. Να απαιτήσουμε διευκόλυνση για τις εργαζόμενες μητέρες (άδειες, βρεφονηπιακοί σταθμοί) και όχι πρόωρη συνταξιοδότηση μητέρων με ανήλικα παιδιά. 

Χωρίς μια τέτοια βιώσιμη ιεράρχηση προτεραιοτήτων δεν μπορεί να υπάρξει βιώσιμη λύση. Εδώ φέρει τεράστια ευθύνη η αριστερής έμπνευσης δημαγωγία που διατηρεί τη σύγχυση, υπονοώντας ότι δικαιούμασταν τη ζωή που είχαμε συνηθίσει (σε διατροφή, αναψυχή, κατοικία, κατανάλωση ενέργειας, μετακινήσεις, διακοπές κ.λπ.) και απλώς κάποιοι μας τον στέρησαν. Το ίδιο λάθος είναι η συντηρητική εκδοχή του ότι αυτό το στιλ ζωής «ήταν πάνω από τις δυνατότητές μας», υπονοώντας ότι δικαίως είναι στις δυνατότητες κάποιων άλλων (ενώ δεν είναι βιώσιμο ούτε, π.χ., για τους Γερμανούς και τους Αμερικανούς, απλά η σειρά τους να το χάσουν θα έρθει αργότερα – και αφού πρώτα γίνει «χαμός» καθώς θα το υπερασπίζονται μέχρι τέλους). 

Μόνο το οικολογικό κίνημα και η κεντρική ιδέα της αποανάπτυξης (δηλαδή απομεγέθυνσης της οικονομίας) μπορούν τώρα να προσφέρουν αξιοπρεπή εναλλακτική λύση για εμάς (τη "Δύση" ας πούμε) και για το σύνολο του πλανήτη – άρα βιώσιμη. Για να το πετύχουν όμως αυτό, πρέπει να αντισταθούν στην αφομοίωση («καπέλωμα») από τις mainstream πολιτικές και να μεταφέρουν τον πολιτικό και κοινωνικό διάλογο από την «πάλη των τάξεων» και τη «λιτότητα» στη βιωσιμότητα.

Η αλήθεια είναι ότι όσο εστιάζουμε σε εθνικό η ευρωπαϊκό επίπεδο, τα οικολογικά επιχειρήματα εξασθενίζουν απέναντι στις mainstream πολιτικές, αφού αυτές μπορούν να συνεχίζουν να οραματίζονται παράταση στην ευημερία μας μέσα σε ένα δήθεν κλειστό σύστημα, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις αλλού. Έτσι, χώρες όπως η Ελλάδα, διαμαρτύρονται αν υποπτευθούν ότι οι ισχυρές χώρες της Ευρώπης θέλουν να μας «υποβιβάσουν κατηγορία» και να μας έχουν ως χώρα εκμετάλλευσης, διότι δικαιούμαστε να είμαστε συνδαιτυμόνες στο φαγοπότι. Κι όμως, το χάσμα ανάμεσα στο «Νότο» και τον «Βορρά» της Ευρώπης δεν έχει καμία σχέση με το πραγματικό χάσμα «Βορρά-Νότου», που είναι εκείνο ανάμεσα στον αναπτυγμένο κόσμο και τους υπόλοιπους.

Το οικολογικό κίνημα πρέπει να επανέρχεται διαρκώς στις οικουμενικές ρίζες του δρώντας, φυσικά, σε τοπικό επίπεδο («σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά», με γνώμονα πάντα την αειφορία). Ειδικά η Ελλάδα, που βρίσκεται σε γεωγραφικό, πολιτικό, πολιτιστικό και κλιματικό σταυροδρόμι, δεν μπορεί να αγνοεί το παγκόσμιο δράμα διότι πρώτη υφίσταται την κλιματική αλλαγή, τις γεωπολιτικές μετατοπίσεις, τις μετακινήσεις πληθυσμών κ.λπ. Για αυτό πρέπει να έχουμε πάντα στο μυαλό μας την συντεταγμένη ανατροπή αυτής της πορείας προς την καταστροφή, αρχίζοντας από την αμφισβήτηση της επαχθούς ευημερίας του αναπτυγμένου κόσμου.

ΥΓ 2019. Όσο διογκώνεται η ανησυχία για την παγκόσμια υπερθέρμανση, τα κινήματα, ιδίως νέων, που απαιτούν δράση κατά της κλιματικής αλλαγής αποτελούν κάτι πιο ελπιδοφόρο, αλλά επίσης καταδικασμένο αν δεν βάλει στο στόχαστρο τον σπάταλο Δυτικό τρόπο ζωής. Οι νέοι που διαμαρτύρονται κάθε Παρασκευή θα πρέπει να γνωρίζουν ότι η σωτηρία δεν θα είναι "πράσινες επενδύσεις για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας" αλλά λιγότερα ταξίδια, λιγότερο κρέας, λιγότερη ανανέωση εξοπλισμού, μικρότερα εμπορικά κέντρα και σούπερ μάρκετ, λιγότερα αυτοκίνητα, λιγότερες μέρες εργασίας κ.ο.κ. Αυτό πρέπει να το πούμε καθαρά στα παιδιά που δικαίως διαμαρτύρονται.