Αρκεί το "νέο δόγμα" με εκκενώσεις οικισμών και 112 για να σωθούν ζωές;

 

Καμένα αυτοκίνητα στην "στροφή του θανάτου" έξω από την Αρτέμιδα Ηλείας όπου περισσότεροι από 25 άνθρωποι σκοτώθηκαν στις 24 Αυγούστου του 2007 επιχειρώντας να εγκαταλείψουν τον οικισμό και περνώντας μέσα από μια πολύ επικίνδυνη περιοχή με ελαιώνες και πεύκα. Φωτ. την επομένη ημέρα της τραγωδίας (η αρχική πηγή έχει χαθεί)

Δεν διαφωνούμε (αλίμονο!) με την ανάγκη άμεσων προληπτικών εκκενώσεων οικισμών σε περίπτωση πυρκαγιάς ούτε, φυσικά, με την έγκαιρη ειδοποίηση με την χρήση του 112. Πάντα υπήρχαν περιπτώσεις που απαιτούνταν η απομάκρυνση κατοίκων, απεγκλωβισμοί κ.ο.κ. Οφείλουμε όμως να διατυπώσουμε τον προβληματισμό στον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζονται, ειδικά όταν οι μαζικές εκκενώσεις και η χρήση του 112 έχουν προβληθεί όχι ως «βελτίωση» αλλά ως νέο «δόγμα», που αποτρέπει περιστατικά μαζικών ανθρώπινων απωλειών όπως στο Μάτι, ενώ οι αληθινοί λόγοι που προκάλεσαν την τραγωδία εξακολουθούν να ισχύουν.

Μήπως το «νέο δόγμα» έχει πετύχει;

Μήπως, όμως, εκ του αποτελέσματος το νέο δόγμα έχει πετύχει; Ας αρχίσουμε με την ψυχρή γλώσσα των αριθμών.

Κατ’ αρχήν, προφανώς, δεν έχουν αποτραπεί -ούτε ήταν δυνατόν να αποτραπούν- κάποιοι θάνατοι από πυρκαγιές. Το 2023, μια χρονιά διευρυμένης χρήσης του 112 και των μαζικών εκκενώσεων, είχαμε 26 θανάτους, πολύ περισσότερους από τον μέσο όρο των έξι νεκρών ανά έτος της περιόδου 1980 – 2021 (βλ. Οι φονικές και καταστρεπτικές πυρκαγιές στην Ελλάδα (1980 - 2020)). Ακόμη και εξαιρώντας τους 20 ατυχείς μετανάστες στον Έβρο (με το σκεπτικό ότι η Πολιτεία δεν γνώριζε ότι βρίσκονταν στο δάσος ώστε να τους απομακρύνει), οι έξι νεκροί που απομένουν είναι ο μέσος όρος. Άρα, με βάση τους αριθμούς, δεν έχει αλλάξει κάτι. Όπως και παλαιότερα, σε μια δύσκολη χρονιά όπως το 2023 είχαμε θύματα, σε μια ήπια χρονιά (2022) δεν είχαμε.

Ωστόσο, είπαμε, ο σκοπός των μαζικών εκκενώσεων και του 112 δεν είναι να αποτρέψει τους περιστασιακούς θανάτους αλλά τις μαζικές τραγωδίες. Μήπως όντως έχουμε γλιτώσει τέτοια περιστατικά, για παράδειγμα κατά το «δύσκολο» 2023; Ας το δούμε όσο γίνεται πιο αντικειμενικά.

Από τους 250 νεκρούς από δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1980 – 2021, οι 180+ ήταν σε δύο μόνο ακραίες χρονιές, το 2007 (80+, κυρίως σε Πελοπόννησο) και το 2018 (100+, Μάτι). Άρα, τα τραγικά περιστατικά μαζικών ανθρωπίνων απωλειών δεν λάμβαναν χώρα κάθε χρόνο ώστε η απουσία τους για μερικά χρόνια να σημαίνει ότι πλέον σταμάτησαν. Αφού έχουν συμβεί ανά δέκα χρόνια, ας περιμένουμε αντίστοιχο διάστημα για να δούμε αν όντως αποφύγαμε κάτι τέτοιο.

Μήπως, όμως, αν είχαμε το 112 και πιο έγκαιρη εκκένωση θα είχε γλιτώσει κόσμος στο Μάτι το 2018 και στην Ηλεία το 2007; Πιθανότατα, αλλά όχι σίγουρα.

Στο Μάτι (σε μια μικρή σε έκταση και διάρκεια πυρκαγιά, αλλά υπό φονικές συνθήκες ανέμου και ξηρασίας, και σε μια ακραία επικίνδυνη περιοχή με πολλά σπίτια μέσα στα πεύκα) η αιτία του κακού δεν ήταν (τόσο) η έλλειψη έγκαιρης εκκένωσης αλλά η απουσία πρόληψης και εγρήγορσης του πληθυσμού σε συνθήκες εξαιρετικά επικίνδυνες. Η πρόγνωση του καιρού σε συνδυασμό με τις τοπικές ιδιαιτερότητες έδειχναν ξεκάθαρα ότι η περιοχή από Ραφήνα μέχρι Διόνυσο εκείνη την ημέρα ήταν μια «παγίδα θανάτου». Σε μια ημέρα με πρόβλεψη για 10 μποφόρ και υψηλότατες θερμοκρασίες, όπου απαγορεύεται η είσοδος σε πευκοδάση, έπρεπε και εκείνοι που ΖΟΥΣΑΝ μέσα σε πευκοδάσος να έχουν φύγει ή να βρίσκονται σε ύψιστη επιφυλακή από το πρωί, πόσο μάλλον αν συνυπολογίσουμε τους αδιέξοδους δρόμους. Π.χ. έπρεπε να έχουν σφραγιστεί τα σπίτια, να έχουν στραφεί τα αυτοκίνητα προς την έξοδο, να είναι άδειοι οι δρόμοι (να έχει αποκλειστεί κάθε είσοδος στη Μαραθώνος και κάθε άφιξη πλοίου στη Ραφήνα) κ.ο.κ.  Από τη στιγμή που έπιασε η φωτιά στην Πεντέλη μέχρι να φτάσει στην θάλασσα πέρασαν λιγότερο από δύο ώρες, ενώ από τη στιγμή που προσδιορίστηκε ο αληθινός κίνδυνος, όταν, δηλαδή, η φωτιά στράφηκε προς την παραλία, χρειάστηκε μόλις μισή ώρα. Θα μπορούσε να έχει γίνει κάτι καλύτερο στους στενούς αδιέξοδους δρόμους χωρίς καμία άλλη προετοιμασία εκείνη την ημέρα; Πιθανόν, αλλά όχι σίγουρο. Αν το 112 είχε εκδοθεί όταν η φωτιά ξεκίνησε στην Πεντέλη, τότε, προληπτικά, θα έπρεπε να είχε διαταχτεί εκκένωση μιας τεράστιας περιοχής από Νέα Μάκρη (αν όχι από Άγιο Στέφανο) μέχρι Αρτέμιδα διότι όλοι εκεί κινδύνευαν με τέτοια ταχύτητα ανέμου. Θα άντεχε το οδικό δίκτυο της ΒΑ Αττικής κάτι τέτοιο; Μήπως θα βρίσκονταν δεκάδες χιλιάδες εγκλωβισμένοι, για παράδειγμα, στη Μαραθώνος;

Στην Ηλεία (σε μια τεράστια πυρκαγιά που έκαιγε για μέρες σε έκταση σχεδόν 100 τ. χμ.) η πιο τραγική στιγμή με τους 26 νεκρούς στην "στροφή του θανάτου" στην Αρτέμιδα έλαβε χώρα κατά την απόπειρα μιας προφανώς ατυχούς εκκένωσης. Ίσως θα είχαν σωθεί αν είχαν υποχρεωθεί να φύγουν νωρίτερα και λιγότερο βιαστικά. Ωστόσο είναι εξίσου πιθανό κάποιοι να είχαν γλιτώσει αν έμεναν στο χωριό και δεν αναγκάζονταν να διασχίσουν μια πολύ επικίνδυνη περιοχή με ελαιόδεντρα και πεύκα. Όπως είναι πιθανό ότι κάποια καμένα χωριά θα είχαν γλιτώσει αν έμεναν κάτοικοι για να τα σώσουν.

Μια λιγότερο δραματική περίπτωση άστοχης εντολής εκκένωσης οικισμού ζήσαμε το απόγευμα της 31^ης Ιουλίου 2021 όσοι βρισκόμασταν στην παραλιακή ζώνη στο Λαμπίρι Αχαΐας (Δυτική Αιγιάλεια). Καθώς η πυρκαγιά ερχόταν από Δυτικά, λάβαμε μήνυμα στο κινητό, αλλά και από μεγάφωνα από σκάφος του Λιμενικού στην θάλασσα, να φύγουμε Ανατολικά, προς Αίγιο. Αυτό φαινόταν λογικό «επί χάρτου», αλλά ήταν λάθος στην πράξη και το αγνοήσαμε μαζικά. Όχι μόνο ήμασταν ασφαλείς στην παραλία αφού, εκτός από το νερό, γύρω μας υπήρχαν αραιά σπίτια με πλατάνια, λεύκες, μουριές και γκαζόν και πολύ λίγα πεύκα (άρα όχι μέτωπο πυρκαγιάς όπως στο Μάτι), αλλά, αν ακολουθούσαμε την εντολή αναγκαστικά θα οδηγούμασταν σε στενούς χωματόδρομους στους ελαιώνες ακριβώς πάνω στην πορεία της πυρκαγιάς. Επιπλέον, δεκάδες άτομα που παρέμειναν έλαβαν ενεργό μέρος στο να σβήσουν τις εστίες φωτιάς που εμφανίζονταν (από τις «καύτρες» που έφερνε ο άνεμος) ανάμεσα στα σπίτια και σε καθαρισμένους ελαιώνες. Η ίδια εντολή εκκένωσης ήταν ορθή για όσους βρίσκονταν πιο εσωτερικά ή πιο Ανατολικά, αλλά όχι για όλους (το μποτιλιάρισμα σε δρόμους δεν αποφεύχθηκε, ευτυχώς χωρίς επιπτώσεις).

Επιμελώς καθαρισμένος ελαιώνας στο Λαμπίρι Αχαΐας. Αυτό δεν εμπόδισε την φωτιά να επεκταθεί - απλά αντιμετωπίστηκε εύκολα από παραθεριστές. Αύγουστος 2021

Τι πρέπει να ισχύει για να πετύχει

Χωρίς κάποια αποστομωτική απόδειξη ότι το νέο δόγμα είναι υπεράνω κριτικής (και χωρίς να ισχυριζόμαστε –επαναλαμβάνουμε- ότι κακώς γίνονται οι μαζικές εκκενώσεις και η χρήση του 112) οφείλουμε να καταθέσουμε τον προβληματισμό για το αν αρκεί το 112 και η εντολή εκκένωσης για να αποφύγουμε ανθρώπινα θύματα.

Πρώτα, κανένα «νέο δόγμα δεν θα μας προστατέψει όσο οι αιτίες του ολοκαυτώματος όχι μόνο δεν εκλείπουν αλλά εντείνονται. Αιτία δεν είναι η κλιματική αλλαγή - η σοβαρότητα της οποίας έγκειται στο ότι αυξάνει τις ημέρες κινδύνου. Η τρωτότητά  μας οφείλεται στο ότι η αλλαγή χρήσεων γης και η οικιστική ανάπτυξη μετατρέπουν ολοένα μεγαλύτερες εκτάσεις σε υποψήφιες για ολοκαύτωμα. Μαζί με τα χωράφια, τα αμπέλια και τους βοσκότοπους που εγκαταλείπονται ή μετατρέπονται σε ελαιώνες εξαφανίζεται το παραδοσιακό πολυσχιδές αγροτικό τοπίο, στο οποίο η φωτιά ελεγχόταν εύκολα, και αντικαθίσταται από ένα ενιαίο χαλί εύφλεκτης βλάστησης. Ταυτόχρονα, η εκτός σχεδίου δόμηση και η γενικότερη οικιστική και τουριστική «ανάπτυξη» φέρνουν ολοένα περισσότερους ανθρώπους σε άμεση επαφή με τις εύφλεκτες περιοχές – για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία. Δεν αρκεί, λοιπόν, η καταστολή αν δεν γίνουν δομικές παρεμβάσεις με κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης και της ανάπτυξης τουριστικών και παραθεριστικών εγκαταστάσεων και χωρίς επαναφορά ποικίλων χρήσεων γης – έστω για πυροπροστασία αφού δεν γίνεται για ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα (βλ. "Από την χρήσιμη φωτιά στο ολοκαύτωμα").

Χέρσο χωράφι στην Αιγιάλεια το οποίο από αμπελώνας που δεν καίγεται (όπως αυτός στα δεξιά του) μετατράπηκε σε χώρο στον οποίο μπορεί να αναπτυχθεί φωτιά. Αν αφεθεί να μεγαλώσει η βλάστηση ή αν φυτευτεί με ελαιόδεντρα,  θα χαθεί οριστικά αυτό το διάκενο στους ελαιώνες στο οποίο μια πιθανή πυρκαγιά θα μπορούσε να ελεγχθεί. Με αυτόν τον τρόπο η Ελληνική και Μεσογειακή ύπαιθρος χάνει το παραδοσιακό μωσαϊκό με ποικίλες χρήσεις (αμπέλια, αρόσιμα χωράφια, βοσκότοποι) και μετατρέπεται σε ένα ενιαίο χαλί εύφλεκτης βλάστησης. Ιούλιος 2024

Με δεδομένη την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην ύπαιθρο, όταν ενσκήψει πραγματικός κίνδυνος (πυρκαγιά με υψηλές θερμοκρασίες και ισχυρούς ανέμους) μπορεί να είναι αργά για την προστασία της ανθρώπινης ζωής χωρίς να έχει προηγηθεί ετοιμότητα (εγρήγορση) και προετοιμασία.  Αυτό προϋποθέτει δύο πράγματα:

-          Η ειδοποίηση για επικίνδυνες συνθήκες πρέπει να εκδίδεται (και) σε επίπεδο Δήμου, Δημοτικής Ενότητας και Τοπικής Κοινότητας. Δεν αρκούν οι οριζόντιες προειδοποιήσεις σε μεγάλες γεωγραφικές ζώνες (Περιφέρειες ή Περιφερειακές Ενότητες) όταν μέσα σε αυτές υπάρχουν «θερμά σημεία» απείρως πιο επικίνδυνα από άλλα, και, σε συνδυασμό με τις καιρικές προγνώσεις, σαφώς μπορούμε να γνωρίζουμε πού και πότε υπάρχει ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Είναι κατανοητό ότι μια προειδοποίηση πρέπει να καλύψει όλες τις περιπτώσεις, όμως εκείνοι των οποίων η ζωή μπορεί να κινδυνεύσει οφείλουν να το γνωρίζουν. Για να ξαναέρθουμε στο παράδειγμα με το Μάτι, ίσως κάποια από τα θύματα θα είχαν λάβει διαφορετικές αποφάσεις εκείνη την ημέρα αν είχαν λάβει από το πρωί ειδική προειδοποίηση για την άκρως επικίνδυνη ζώνη Ραφήνα – Ν. Μάκρη και δεν είχαν απλά ενημερωθεί με μία οριζόντια προειδοποίηση για όλη την Αττική.  

-                Οι εκκενώσεις πληθυσμού πρέπει να εφαρμόζονται με βάση προ υπάρχον Τοπικό Σχέδιο ανά Τοπική Κοινότητα εξειδικευμένο σε επίπεδο γειτονιάς, με βάση το τοπικό ανάγλυφο, την βλάστηση και το διαθέσιμο οδικό δίκτυο και προσαρμοσμένο σε κάθε σενάριο πυρκαγιάς (ανάλογα με τον άνεμο, την θέση του μετώπου της φωτιάς κ.λπ.). Αυτό το σχέδιο πρέπει να το γνωρίζουν τόσο οι αρχές όσο και όσοι βρίσκονται σε ημιαστικές περιοχές ή στις παρυφές αστικών περιοχών. Αυτά τα σχέδια πρέπει να ετοιμάζονται και να εξειδικεύονται ώστε σε κάθε σπίτι και σε κάθε τουριστική μονάδα να γνωρίζουν τι να κάνουν όταν δοθεί η εντολή (όπως στην περίπτωση σεισμού).

Με σωστή εκτίμηση του κινδύνου και με διαθέσιμο τοπικό σχέδιο μπορεί όντως το 112 (χρησιμοποιημένο με την απαραίτητη φειδώ[i]) και οι εντολές εκκένωσης να σώσουν ζωές σε αληθινά επικίνδυνες καταστάσεις, χωρίς την πιθανότητα να εκθέσουν σε μεγαλύτερο κίνδυνο. Επίσης μπορεί να περιοριστεί η αχρείαστη απομάκρυνση κατοίκων που θα μπορούσαν να συνδράμουν στον έλεγχο της φωτιάς και στην προστασία περιουσιών, ειδικά αν έχει προηγηθεί καθαρισμός [ii]. Ας σημειώσουμε ότι η φετινή εντατικοποίηση των καθαρισμών ιδιοκτησιών στους οικισμούς είναι όντως θετικό μέτρο (αν και επίσης χρειάζεται ιεράρχηση προτεραιοτήτων ώστε να δοθεί έμφαση στις πραγματικά επικίνδυνες περιπτώσεις). Η ουσία πάντως δεν αλλάζει όσο η ύπαιθρος (όπου γιγαντώνονται τα πύρινα μέτωπα) γίνεται ολοένα πιο εύφλεκτη και όσο υπάρχουν οικισμοί ανάμεσα σε εύφλεκτα δέντρα.

Είναι πολύ παραπάνω από ζήτημα Πολιτικής Προστασίας

Οι πυρκαγιές στη Μεσόγειο είναι ένα φυσικό φαινόμενο που σταδιακά εξελίχθηκε σε θανάσιμη απειλή λόγω της εγκατάλειψης της υπαίθρου και της ταυτόχρονης οικιστικής επέκτασης στις εύφλεκτες περιοχές. Το ίδιο ισχύει και σε πολλές άλλες περιοχές με μεσογειακό κλίμα, όπου οι μεγάλες καταστροφές σε περιουσίες και οι μαζικοί θάνατοι συνεχίζονται παρά τα υπεράφθονα μέσα καταστολής (Καλιφόρνια - >150 νεκροί τα τελευταία οκτώ χρόνια, Αυστραλία - >130 νεκροί από 2009 - 2020 κ.λπ.). Για να πάψουμε να είμαστε τρωτοί στις πυρκαγιές, ειδικά υπό συνθήκες κλιματικής κρίσης, απαιτούνται ολοκληρωμένες πολιτικές στον αστικό σχεδιασμό, τον πρωτογενή τομέα, τον τουρισμό, τις μεταφορές – στα πάντα! Χρειάζεται σύνθεση επιστημών όπως Χωροταξία, Μετεωρολογία, Οικολογία, Δασολογία. Αντί για αυτό, κυριαρχεί η μονοδιάστατη νοοτροπία της Πολιτικής Προστασίας, η οποία αντιμετωπίζει την πυρκαγιά ως εξωτερικό εισβολέα, που αντιμετωπίζεται με μέσα καταστολής και μετακινώντας πληθυσμούς. Όπως έχουμε πει, η Κλιματική Κρίση είναι πολύ σοβαρό πράγμα για να αποτελεί αποκλειστικότητα της Πολιτικής Προστασίας. (Βλ. για  λάθος στην ταύτιση της κλιματικής κρίσης με την Πολιτική Προστασία.)

Η συνδρομή ειδικά της Οικολογίας είναι απαραίτητη. Για παράδειγμα, αφού είναι απόλυτα βέβαιο ότι ένα μεσογειακό πευκοδάσος κάποια στιγμή θα καεί, είναι μάταιο να χτίζουμε σπίτια μέσα σε αυτό προσδοκώντας ότι με μέτρα καταστολής θα αποφύγουμε το κακό. Τουλάχιστον, ας αποδεχτούμε το αληθινό κόστος της εκτός σχεδίου δόμησης ή των «δασικών οικισμών». Πρόκειται για μια επιλογή μεγάλου ρίσκου, που απαιτεί μεγάλο κόστος σε προετοιμασία (οδοί διαφυγής, μεγάλη προσφορά σε γη κ.λπ.), συνεχή εγρήγορση και εκπαίδευση. Δεν ζουν «στον παράδεισο» όσοι ζουν μέσα στα πεύκα ή σε πυκνή μακία βλάστηση. Κυριολεκτικά «παίζουν με τη φωτιά».

 

 

Τα καθαρισμένα χωράφια και κτήματα δεν σταματούν την φωτιά. Απλά κάνουν εύκολο τον έλεγχο της - αρκεί να βρίσκεται κάποιος εκεί για να το κάνει. Ηλεία Αύγουστος 2007 (η αρχική πηγή της φωτ. έχει χαθεί)

---

[i] Είναι «κοινό μυστικό» ότι το 112 χρησιμοποιείται αφειδώς, ακόμη και εκεί που προφανώς δεν υπάρχει λόγος. Όλοι έχουμε δεχτεί μηνύματα ενώ βρισκόμασταν πολύ μακριά από τις φωτιές (όπως το μήνυμα που δέχτηκα φέτος στο Αίγιο για φωτιά στην Αργολίδα και στην Ηλεία ή πέρσι για φωτιά στην απέναντι μεριά του Κορινθιακού, στη Ρούμελη). Σε συνδυασμό με το ότι το 112 αποστέλλεται ευρέως και για πολλά άλλα δευτερεύοντα θέματα (π.χ. μποτιλιάρισμα στην Αθηνών - Κορίνθου) πλέον έχει χάσει μέρος της σοβαρότητάς του και έχουμε μάθει να δίνουμε σημασία μόνο όταν το συσχετίσουμε και με άλλα δεδομένα.

[ii] Η εντολή εκκένωσης μπορεί να απομακρύνει κατοίκους που θα συνέδραμαν στην κατάσβεση της φωτιάς και στην προστασία περιουσιών. Σε πολλές περιπτώσεις η φωτιά μπορεί εύκολα να ελεγχθεί χωρίς ειδικό εξοπλισμό, π.χ. σε καθαρισμένα χωράφια ή σε οικιστικές ζώνες χωρίς ιδιαίτερα εύφλεκτη βλάστηση (γκαζόν, φυλλοβόλα δέντρα, μεγάλο ποσοστό κάλυψης της γης κ.λπ.). Αν όμως δεν υπάρχει κανείς για να την ελέγξει, η φωτιά θα συνεχίσει το έργο της. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η σημασία ενός καθαρισμένου χωραφιού δεν είναι ότι σταματά τη φωτιά (απεναντίας, σε υψηλές θερμοκρασίες και έλλειψη υγρασίας, μία απλή «καύτρα» που ήρθε με τον άνεμο προκαλεί πιο εύκολα φωτιά στο στεγνό φυτικό στρώμα στο «καθαρισμένο» έδαφος παρά σε ψηλούς θάμνους ή χόρτα). Η αξία του καθαρισμένου χωραφιού είναι ότι αποτρέπει την δημιουργία πύρινου μετώπου και κάνει εύκολη την κατάσβεση από οποιονδήποτε κρατά μια κλάρα για να χτυπά τις χαμηλές έρπουσες φλόγες. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα κατοίκων που σταμάτησαν την φωτιά σε καθαρισμένα χωράφια (ακόμη και σε καθαρισμένους ελαιώνες) και έσωσαν τα σπίτια τους επειδή απλά αγνόησαν το μήνυμα να φύγουν. Όπως υπάρχουν περιπτώσεις όπου η φωτιά αφέθηκε να διασχίσει καθαρισμένα χωράφια -όπου θα ήταν εύκολα ελέγξιμη- και ξαναφούντωσε όταν συνάντησε εύφλεκτες περιοχές παρακάτω.