Το βαρύ αποτύπωμα των ιχθυοκαλλιεργειών

Οι εντατικές ιχθυοκαλλιέργειες στην Ελλάδα θεωρούνται υπόδειγμα κερδοφόρας οικονομικής δραστηριότητας «με εξαγωγικό προσανατολισμό», που παράλληλα έκαναν προσιτά στους καταναλωτές ψάρια "πολυτελείας". Ωστόσο, αυτές οι επιδόσεις επιτυγχάνονται απλά και μόνο επειδή οι ιχθυοκαλλιέργειες δεν πληρώνουν το τεράστιο κόστος που έχουν εις βάρος της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη.

 

Α. Οι υδατοκαλλιέργειες δεν σώζουν άγρια ψάρια – αντίθετα, επιταχύνουν την εξαφάνισή τους

Κάποιοι νομίζουν ότι τρώγοντας ψάρια από κλωβούς σώζουν τη ζωή άγριων ψαριών που θα αλιεύονταν στη θέση τους - συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.

Όλα τα δημοφιλή "πρώτα" ψάρια που εκτρέφουμε (τσιπούρα, λαβράκι, «φαγκρί», σολομός κ.λπ.) είναι σαρκοφάγα. Στη φύση βρίσκονται ψηλά στην τροφική πυραμίδα και, άρα, είναι σχετικά ολιγάριθμα. Για να τα «καλλιεργούμε» σε αφθονία χρησιμοποιούμε ιχθυοτροφές που φτιάχνονται χρησιμοποιώντας μεγάλες ποσότητες από άγρια ψάρια. Για κάθε κιλό ψαριού από κλωβούς, έχουν αλιευθεί τουλάχιστον διπλάσια και συνήθως τετραπλάσια κιλά άγριων ψαριών. (Για να δώσουμε ένα [άκομψο, αλλά δεν γίνεται αλλιώς] παραλληλισμό, θα ήταν αν στην στεριανή κτηνοτροφία εκτρέφαμε για το κρέας τους σκύλους και άλλα σαρκοφάγα ζώα. Για να τους ταΐσουμε, θα χρειαζόμασταν πολλαπλάσιες ποσότητες από κρέας βοοειδών και αιγοπροβάτων.). Ακόμη χειρότερη είναι η πρόσφατα αναπτυσσόμενη πάχυνση Τόνων σε κλωβούς. Αυτοί οι κορυφαίοι θηρευτές με υψηλό μεταβολισμό ταΐζονται απευθείας με αλιεύματα (σκουμπριά, σαρδέλες, καλαμάρια κ.ο.κ.) και χρειάζονται από 15 έως 40 κιλά άγριων ψαριών για κάθε κιλό που παίρνει ένας τόνος μέσα στους κλωβούς!

Απλοποιημένες τροφικές αλυσίδες σε στεριά και θάλασσα. Παρατηρούμε την χαρακτηριστική «πυραμίδα» που σχηματίζεται καθώς, στην φύση, όσο πιο "ψηλά" πηγαίνουμε τόσο λιγότερα ζώα υπάρχουν. Ενώ στην στεριανή κτηνοτροφία εκτρέφουμε ζώα στο δεύτερο τροφικό επίπεδο (TL), στην θαλασσινή ιχθυοκαλλιέργεια που εφαρμόζουμε στην Ελλάδα εκτρέφουμε ζώα  στο τέταρτο τροφικό επίπεδο - άρα, για κάθε κιλό παραγόμενου «προϊόντος» χρειαζόμαστε πολλαπλάσιους πόρους. Υπόψη ότι η εν λόγω εικόνα προέρχεται από άρθρο που επιχειρηματολογεί υπέρ της ιχθυοκαλλιέργειας με την θεμελιώδη προϋπόθεση ότι αυτή αφορά εκτροφή οργανισμών στα χαμηλά επίπεδα της πυραμίδας (φύκη, φυτοφάγα ψάρια όπως κέφαλοι, σάλπες κ.λπ.) και όχι αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα όπου "καλλιεργούμε" σαρκοφάγα ψάρια (τσιπούρα, λαβράκι, φαγκρί, σολομός κ.λπ., ενώ προχωρά και η εκτροφή/πάχυνση τόνων). Πηγή: https://theconversation.com/is-sustainable-aquaculture-an-oxymoron-aquaculture-can-be-a-positive-force-in-the-marine-environment-6993

Σχεδόν το ένα πέμπτο των ψαριών που αλιεύονται αυτή τη στιγμή στη φύση γίνονται ιχθυοτροφές. Αυτή η παράνοια στερεύει τους ωκεανούς. Τεράστιοι στόλοι αλιευτικών – ιδίως στις Νότιες Θάλασσες- αλιεύουν εκατομμύρια τόνους από μικρά ψάρια και κριλ για να γίνουν ψαροτροφή.

(Σημείωση: η ιχθυοκαλλιέργεια μπορεί να συμβάλει σημαντικά στο να αντιμετωπισθεί το παγκόσμιο διατροφικό αδιέξοδο, αλλά όχι με τέτοια είδη ψαριών. Βιώσιμες είναι οι εκτατικές ιχθυοκαλλιέργειες κυπρινοειδών και τιλάπιας σε γλυκό νερό, ψάρια που τρέφονται με βένθος, άλγες ή υδρόβια βλάστηση [τροφή που είτε αναπτύσσεται με φυσικό τρόπο στις χωμάτινες λεκάνες όπου εκτρέφονται ή συμπληρώνεται σε κάποιο ποσοστό] οι οποίες έχουν σχεδόν μηδενικές εισροές και όντως προσφέρουν φθηνή πρωτεΐνη. Αυτή, όμως, η βιώσιμη και κοινωνικά και περιβαλλοντικά ορθή ιχθυοκαλλιέργεια δεν έχει καμία σχέση με τις επιθετικές βιομηχανίες τσιπούρας, λαβρακιού και σολομού. 

Να σημειώσουμε, επίσης, ότι οι ιχθυοκαλλιέργειες σε κλωβούς δεν έχουν καμία σχέση με τις φυσικές λιμνοθάλασσες, στις οποίες εισέρχονται με φυσικό τρόπο και αλιεύονται τσιπούρες, λαβράκια, κέφαλοι και άλλα είδη. Μολονότι οι λιμνοθάλασσες παραδοσιακά καλούνται «ιχθυοτροφεία», προφανώς δεν είναι ιχθυοτροφεία, αλλά φυσικά οικοσυστήματα με μεγάλη αξία για την βιοποικιλότητα, στα οποία τα ψάρια μεγαλώνουν με φυσικό τρόπο, και η ορθή διαχείριση ευνοεί τόσο την αλιεία όσο και την βιοποικιλότητα - βλ. παράδειγμα στην Veta La Palma).

 

Β. Ρύπανση και χημικά χωρίς έλεγχο

Θα φανταζόμασταν μια κτηνοτροφική μονάδα που παράγει 1.000 τόνους κρέατος το χρόνο στη στεριά, με άδεια να απορρίπτει τα περιττώματα των ζώων που εκτρέφει στην γειτονική θάλασσα ή ποτάμι χωρίς βιολογικό καθαρισμό; Χωρίς έλεγχο για τα χημικά και αντιβιοτικά που απορρίπτει στο περιβάλλον;  Κι όμως, στις ιχθυοκαλλιέργειες χιλιάδες τόνοι περιττωμάτων ψαριών και υπολειμμάτων ψαροτροφών καταλήγουν απευθείας στη φύση. Όσο κι αν τα θαλάσσια ρεύματα διαχέουν τη ρύπανση και οι φυσικοί αποικοδομητές «δουλεύουν στο φουλ», η συνεχής αύξηση της παραγωγής φέρνει πολλές περιοχές στα όρια. Συνεχώς πληθαίνουν οι περιπτώσεις μη αντιστρεπτού ευτροφισμού, έλλειψης οξυγόνου και διαταραχής των οικολογικών συνθηκών (ανάπτυξη αλγών, ασθενειών κ.λπ.).

Βέβαια, οι υδατοκαλλιέργειες πληρώνουν πρώτες το κόστος της ρύπανσης με μαζικούς θανάτους ψαριών (όπως στον Αμβρακικό ή στα νησιά Λοφότεν στη Νορβηγία). Πρόκειται για τυπικό παράδειγμα ανάπτυξης «ιμπεριαλιστικού» τύπου: αυξανόμενη ληστρική εκμετάλλευση και κερδοφορία και, όταν έρθει η κατάρρευση, οι επενδυτές πηγαίνουν αλλού αφήνοντας πίσω άλλους να πληρώσουν το περιβαλλοντικό κόστος. Μόνο που, πλέον, τα όρια στενεύουν για όλους.

Το ίδιο ισχύει και με την χημική ρύπανση από τα πολλά φάρμακα (όπως αντιβιοτικά, αναλγητικά), των οποίων η χρήση είναι απαραίτητη αφού χιλιάδες ψάρια συνωστίζονται σε πολύ μικρό χώρο. Φορμόλη και άλλες ουσίες επίσης χρησιμοποιούνται για την απαλλαγή των ψαριών από παράσιτα πριν την κατανάλωση. Όλα αυτά χρησιμοποιούνται σε μεγάλες ποσότητες από τις μονάδες και  όλα διαχέονται άμεσα στο φυσικό περιβάλλον.

Φυσικά, πολλά "χημικά" χρησιμοποιούνται (νόμιμα!) και στην στεριανή κτηνοτροφία, όπως και σε κάθε βιομηχανική παραγωγή τροφής. Ωστόσο, μόνο οι ιχθυοκαλλιέργειες απολαμβάνουν το απαράδεκτο προνόμιο της ανεξέλεγκτης απόρριψης οργανικών και χημικών υπολειμμάτων στο φυσικό περιβάλλον – κάτι αδιανόητο στην στεριά. 

Γ. "Παράπλευρες απώλειες"

Εκτός από τους κλωβούς που βλέπουμε στην θάλασσα, η λειτουργία κάθε μονάδας υδατοκαλλιεργειών προϋποθέτει και τα λεγόμενα «Συνοδά Έργα». Νέα λιμάνια (μικρά αλλά και μεγαλύτερα σε Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών - ΠΟΑΥ), νέες προβλήτες, νέες αποθήκες, νέοι δρόμοι πρόσβασης, συσκευαστήρια, ψυγεία, ιχθυογεννητικοί σταθμοί και πολλά άλλα συνοδεύουν από την μεριά της στεριάς την ανάπτυξη των ιχθυοκαλλιεργειών στη θάλασσα ως απαραίτητα για να προχωρήσουν οι «επενδύσεις». Όλα αυτά αλλάζουν εντελώς τη φυσιογνωμία των γειτονικών ακτών, ωστόσο οι επιπτώσεις τους σχεδόν πάντα παραβλέπονται.

Επίσης παραβλέπονται σοβαρά «παράπλευρα» προβλήματα που συνδέονται με τη λειτουργία μονάδων ιχθυοκαλλιεργειών εντός ευαίσθητων οικοσυστημάτων και προστατευόμενων περιοχών. Εκεί, οι μονάδες βρίσκονται μέσα στον βιότοπο θηρευτών  (φώκιες, ερωδιοί, πελεκάνοι, αρπακτικά ψάρια), που είναι φυσικό να προσελκύονται από τα ψάρια που βρίσκονται σε αφθονία μέσα στους κλωβούς. Τα προβλήματα που προκύπτουν είναι η άμεση καταδίωξη αυτών των προστατευόμενων ψαροφάγων ειδών, η όχληση και εκδίωξη αυτών των ειδών από περιοχές στις οποίες αναζητούν τροφή, η θανάτωση πουλιών που παγιδεύονται στα δίχτυα που σκεπάζουν τους κλωβούς (οι μπλεγμένοι νεκροί ερωδιοί σε αυτά τα δίχτυα είναι συνηθισμένο θέαμα) αλλά και η όχληση από τη λειτουργία των εγκαταστάσεων (εντατική κίνηση σκαφών, θόρυβοι, φωτισμός, παρουσία ανθρώπων και σκυλιών σε απομονωμένες περιοχές κ.λπ.). 

Επίσης σημαντική είναι η διατάραξη των φυσικών πληθυσμών ψαριών από τις μεγάλες ποσότητες υπολειμμάτων τροφής που πέφτουν κάτω από τους κλωβούς. Σε όλες τις προστατευόμενες περιοχές απαγορεύεται το τάισμα των άγριων ζώων, όχι μόνο για λόγους ρύπανσης, αλλά και επειδή διαταράσσει την λειτουργία των οικοσυστημάτων (π.χ. αλλάζει την συμπεριφορά των άγριων ειδών, ευνοεί επιλεκτικά κάποια από αυτά εις βάρος των άλλων, δημιουργεί εξαρτήσεις και αφύσικες συγκεντρώσεις κ.λπ.). Σε κανένα Εθνικό Πάρκο στη στεριά δεν θα επιτρεπόταν να ταΐζει κάποιος χιλιάδες ζώα, και μάλιστα με τεχνητή τροφή.

Τέλος, σημαντικότατη είναι και  η γενετική αλλοίωση των φυσικών πληθυσμών από τα (γενετικά διαφορετικά από τους άγριους συγγενείς τους και σε κάποιες περιπτώσεις γενετικά τροποποιημένα) ψάρια που δραπετεύουν (κάτι που φαίνεται ήδη να επηρεάζει τους άγριους πληθυσμούς της τσιπούρας), ενώ δεν ελέγχεται η εισαγωγή ξενικών ειδών, των οποίων η διασπορά στη φύση είναι επικίνδυνη. Ωστόσο, σχεδόν καμία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ακόμη και σε Εθνικά Πάρκα) δεν ασχολείται με όλες αυτές τις σοβαρές επιπτώσεις των ιχθυοκαλλιεργειών.

Για να γίνουν πραγματικά οι θαλάσσιες υδατοκαλλιέργειες ένας βιώσιμος κλάδος της "Γαλάζιας Ανάπτυξης" της Ε.Ε. χρειάζονται ακόμη πολλά, με κυριότερα την αναθεώρηση του πρόχειρου Χωροταξικού Σχεδίου για τις Υδατοκαλλιέργειες, το οποίο καταρτίστηκε βιαστικά, κυρίως για να προστατέψει νομικά τις μονάδες από προσφυγές, και προβλέπει τις περιβόητες Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιεργειών, όπου παγιώνεται η υφιστάμενη κατάσταση και πολλαπλασιάζεται η έκταση, η παραγωγικότητα και οι παράπλευρες επιπτώσεις. Επίσης πρέπει να επιβάλλονται αξιόπιστες (δηλαδή ανεξάρτητες) μετρήσεις ποιότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος γύρω από τις μονάδες.

Πριν από όλα, όμως, πρέπει να δούμε τις ιχθυοκαλλιέργειες ως αυτό που είναι: Δεν είναι αθώος «πρωτογενής τομέας», ούτε ευφυείς επενδύσεις που αξιοποιούν "τον πλούτο της θάλασσάς μας". Είναι βαριές βιομηχανικές εκτροφές, που είναι κερδοφόρες επειδή δεν πληρώνουν για τις σοβαρές επιπτώσεις που έχουν στην ισορροπία του πλανήτη.

[Το κείμενο βασίζεται σε άρθρο στη Μήτιδα (Ιούνιος 2019). Ευχαριστώ την φίλη Μαργαρίτα για την προτροπή]